Het laatste woord

In een bijdrage aan een liber amicorum voor de zestigste verjaardag van Paul Citroen (1896-1983) in 1956 bracht Anna Blaman in herinnering dat zij de schilder leerde kennen in 1949, ‘het jaar waarin de fatsoensrakkers “Eenzaam avontuur” tot prooi van hun verontwaardiging hadden gemaakt’. Als blijk van solidariteit stuurde hij haar, hoewel ze elkaar niet kenden, een tekening: ‘een vaag landschap met op de voorgrond een boom die er zijn kruin in een wijde boog overheen koepelt’. Op Blaman maakte de tekening ‘de indruk van een wereld zonder zwaarte, in zachte tinten, dichterlijk’. Als gevolg van de vele aanvallen op Eenzaam avontuur was Blaman ‘somber, ongelukkig, niet eens capabel om de rel rond “Eenzaam Avontuur” voor de volle honderd procent te verfoeien of te genieten’. Door juist deze tekening te sturen om Blaman een hart onder de riem te steken, leek het of Citroen Blamans ‘gestemdheid intuïtief geweten had en daar iets bemoedigends, iets lieflijks tegenover had willen stellen’. Nog weer later kreeg zij opnieuw een tekening van hem: de uitspanning in het bos: ‘Donkere boomstammen en daar tussen helwit enkele verlaten tafels en stoeltjes; een zinspeling op mensen die daar konden zijn, maar er niet waren. Dat raakte onmiddellijk mijn persoonlijke gestemdheid’. Blaman voelde zich door dit gebaar van Paul Citroen zeer gesteund in een moeilijke tijd.

In tal van lezingen en brieven heeft Anna Blaman Eenzaam avontuur geplaatst in het geheel van haar oeuvre. Dit boek schreef ze vanuit het failliet van haar romantische liefdesconceptie, waarin wordt liefgehad ‘op een au fond pubermanier waarbij twee wezens zich tot een eenheid verklaren’. Haar volgende roman, Op leven en dood (1954), beschrijft de ‘liefde binnen de begrenzing van het bloed, binnen de beperkte menselijkheid, maar volmaakt vervullend’. De verliezers (1960), haar laatste, onvoltooide en postuum verschenen roman is in nog grotere mate een roman van de realistische liefdesrelatie: ‘het menselijk tekort (het onbegrip, het misverstand) […] ruïneert hier een mensenleven, desondanks blijft de menselijkheid (hier in de zin van talent voor liefde) onaangetast’.

In mei 1954 schreef Anna Blaman in Maatstaf ‘Het laatste woord over Eenzaam avontuur’, waarin ze terugblikt op het rumoer dat haar roman veroorzaakte en waarin ze ingaat op diverse bezwaren die tegen haar boek werden ingebracht. ‘Wat ik door E. A. ervaren heb, al wist ik dat dan wel theoretisch, is wel hoe fatsoenlijke en onfatsoenlijke critiek zich tot je verhouden. Voor de fatsoenlijke critiek ben je als auteur een mens die des te meer betekent naarmate je meer zedelijke moed opbrengt om eerlijk te zijn in een wereld die talloze menselijke bewogenheden afremt, verdringt, verleugent en verstikt, en daarvoor in de plaats op de conventionele schablone drijft. Voor de onfatsoenlijke critici heb je dan niets anders gedaan dan je prostitueren, schaamteloos en vuil, en om anderen daarvan te overtuigen wordt tegen geen enkele vervalsing opgezien.’

Blaman besluit haar ‘laatste woord’ met een reactie op een bijdrage van Annie Romein-Verschoor (1895-1978), die in De Vrije Katheder het lesbische meisje Berthe als normgevend aanwees en Eenzaam avontuur karakteriseerde als ‘een aanslag op het rozenprieel’, d.w.z. op de heteroseksuele liefde. Blaman typeerde Romein-Verschoors interpretatie als bijzonder intelligent gevonden, ‘maar het verlangen naar het monopolie op het rozenprieel der liefde was Berthe, voorzover ik haar heb gekend, volslagen vreemd. Haar liefdesverlangen betekende natuurlijk wel voor mij een onmogelijk te verwaarlozen aspect van het “eenzame avontuur” dat voor elk figuur in dit boek de liefde bleek te zijn. Ik heb haar dus naar mijn beste weten beslist niet in dit boek gezet om middels haar een aanslag te plegen op het rozenprieel van de man-vrouw-liefde.’

Anna Blaman schreef Eenzaam avontuur maar voor één lezer. Die lezer was zijzelf. De storm die na verschijning van het boek opstak en lang aanhield, heeft haar dan ook overvallen. Wie Eenzaam avontuur nu leest, leest een roman over de liefde en de uiteindelijke onbereikbaarheid van de ander. Hij leest een kuis boek en staat ervan versteld dat zeventig jaar geleden aan deze roman zo’n aanstoot werd genomen. De storm is gaan liggen. Het boek is overeind gebleven.