Herman de Man

Zwerversbestaan

Het zwerversbestaan van Salomon Herman Hamburger

(1918-1921)

Voordat de schrijver Herman de Man zich aandient, heeft de historische figuur Salomon Herman Hamburger er letterlijk al een half leven op zitten, dat in maar weinig opzichten beantwoordt aan het gangbare beeld van een romanschrijver-in-spe.

Salomon Herman Hamburger wordt op 11 juli 1898 geboren in Woerden, als jongste in een gezin van drie kinderen. Van eenvoudige komaf – zijn joodse ouders Herman Salomon Hamburger (1866-1943) en Sara Cohen Schavrien (1867-1938) kwamen beiden uit een eenvoudig milieu van arbeiders en kleine middenstanders – brengt hij het eerste deel van zijn jeugd door in het streng religieuze Utrechtse dorpje Polsbroekerdam, waar het gezin naartoe verhuist als hij drie jaar oud is.

 

De Rijn te Woerden
De Rijn te Woerden

Later, nadat het gezin is verhuisd naar Oudewater, leidt hij volgens biograaf Gé Vaartjes al in zijn tienerjaren een in toenemende mate ongeregeld leven, waarbij hij af en toe wegloopt van huis en ook
’s nachts wegblijft. Eind 1915 vertrekt hij naar Amsterdam, waarmee volgens zijn biografie ‘een chaotische periode van zwerven, diverse baantjes en onrust’ een aanvang neemt.
In Amsterdam verkeert Hamburger in toenemende mate in socialistische en anarchistische kringen. Terug in Gouda, waar zijn ouders inmiddels wonen, blijft zijn leven gekenmerkt door ongedurigheid en opstandigheid.

Na zijn weigering, begin 1918, om in militaire dienst te gaan wordt hij vastgezet in het Fort bij Spijkerboor, van waaruit hij wordt overgeplaatst naar Scheveningen. In januari 1919 komt hij vrij, om al spoedig weer terug te keren naar Amsterdam. Inmiddels is hij begonnen met het schrijven van gedichten, die onder het pseudoniem ‘Inclëader’ in diverse tijdschriften worden gepubliceerd. Zomer 1919 wordt Hamburger schuldig bevonden aan diefstal bij een Dordrechtse firma waar hij op dat moment zou hebben gewerkt. Hij vlucht naar België om aan vervolging te ontkomen.

Herman de Man, 1920 Herman de Man, 1920

In België belandt Hamburger in journalistieke kringen. Hij werkt voor de fel linkse Brusselse krant Het laatste nieuws en voor het veel minder politieke weekblad De Zweep. Tevens maakt hij in deze periode kennis met een aantal Vlaamse schrijvers (Herman Teirlinck (1879-1967), August Vermeylen (1872-1945), Karel van de Woestijne (1878-1929)) en schilders (Karel Maes (1900-1974) en Albert Servaes (1883-1966)). Veel van de literaire plannen die hij rond deze tijd ontwikkelt blijven bij goede voornemens of worden slechts gedeeltelijk uitgevoerd. De verhalen die hij – vanaf november 1919 onder het pseudoniem Herman de Man – wel weet te publiceren, probeert hij (soms met succes) aan meerdere tijdschriften te slijten om dubbele honoraria te verdienen.

Slapen ‘onder een afdakje in de blaren’

Terug in Nederland verblijft Hamburger achtereenvolgens in Utrecht en Breukelen – een omgeving die terugkeert in zijn roman Weideweelde – om na een paar maanden via Brabant al weer te verdwijnen naar België, overal een spoor van schulden nalatend, onder andere voor niet-betaalde huur. Ook in België stapelt Hamburger schuld op schuld, hij wijkt uit naar Frankrijk en duikt daarna weer op in Nederland, dit keer in Arnhem. Hamburger probeert met regelmaat, en met succes, in tijdschriften te publiceren, maar heeft voortdurend geldzorgen. In zijn wanhoop om aan inkomen te geraken, vraagt hij in april 1921 hulp bij het Willem Kloosfonds, dat in 1919 bij de zestigste verjaardag van Willem Kloos was opgericht en financiële steun verleende aan letterkundigen:

Ik bezit niets meer. Sinds twee nachten slaap ik in de buurt van Oosterbeek onder een afdakje in de blaren. Overdag zit ik in de Openb. Leeszaal, vanwaar ik U nu schrijf.

Het eenige wat ik nog bezit is een bijna voltooide precieus afgewerkte copij van ± 100 pag. maar daar geeft de bakker geen brood voor.

Ik word onpasselijk van den honger, gerust ik weet niet meer wat ik doen moet. Weet U niet iemand die in staat is mij eenige dagen uit den nood te redden?

 

Angst om weer te moeten gaan zwerven

In deze periode logeert Hamburger ook enige tijd bij Antoon Thiry in Leiden, om vervolgens in Leerdam te belanden, waar hij een baantje krijgt als assistent van de taalkundige en folklorist G.J. Boekenoogen (1868-1930). Vanuit Leerdam richt hij zich op 19 juli per brief tot De Nieuwe Gids-redacteur Willem Kloos (1859-1938) om zich te beklagen over nog niet uitgekeerde honoraria voor al gepubliceerd werk. Vóór de komende donderdag, ‘de gevreesde dag’, moet hij geld binnenkrijgen, anders, zo lijkt het, wordt hij op straat gezet:

Kunt U zich voorstellen wat het zeggen wil, ergens rustig te wonen, hard en vreugdig werkend en dan ineens weer te moeten gaan zwerven?

Ik heb nu alleen nog hoop er op, dat uw uitgever voor Woensdagavond iets gestuurd heeft

Zoo hoop ik van den eenen dag naar den ander; het is wel sensationeel, maar ook afmattend, meer dan U denken kunt.

En ’t gekste is, ik heb in overvloed geplaatst werk, om tot Januari-Febr. rond te komen, de eerste maanden is mijn toestand dus niet erg. Daarom juist spijt het mij zoo, als ik weer van hier zou moeten

Ik weet wel dat er iets mangelt in de verhoudingen Ik werk voldoende, men erkent mijn werk omdat mijn ernst tot werken eruit spreekt en toch heb ik steeds die zwarigheden.

Ieder ander vakman kan dan ook zijn geld ontvangen als het werk af is, wij (blijkbaar overbodigen) moeten wachten tot het publiek onzen arbeid gelezen heeft.

Dat is nu precies, alsof men den timmerman liet wachten totdat de villa die hij timmerde bewoond is.

In het vervolg van zijn openhartige brief, waarin ook de Vereniging voor Letterkundigen ervanlangs krijgt, geeft Hamburger een inzicht in zijn ontwikkeling als schrijver tot aan dat moment. Hij heeft nog lang niet het niveau bereikt dat hij ambieert, en voelt een sterke verwantschap met Stijn Streuvels (schrijversnaam van Frank Lateur):

Ik ben nog maar halfwas, maar ik hoop een knap vakman te worden.

Ik doe niet aan zelfbezwijmeling. Inspiratie bestaat niet. Wat men er voor houdt, is opheffing van eigenwaan en luiheid. Zoo zie ik mijn vak. Hierover heb ik rijpelijk nagedacht, terwijl de Ver. v Lett. ergens doorfuifde in versleten colbertjes. Ik weet het niet van hem persoonlijk, maar ik denk dat Fr. Lateur er net zoo over denkt.

Vertrouw nooit aspiratiemenschen: ’t zijn luierikken

Op het laatste moment komt er een eind aan de geldzorgen van De Man. In een briefje dat hij de volgende dag aan Kloos schrijft, blijkt dat hij inmiddels geld heeft ontvangen. Hij kan ‘weer rustig werken’.
 

‘Werk kan ik niet vinden, weet u niets voor mij?’

Maar op 25 juli 1921, nog geen week na de brief aan Kloos, richt Hamburger zich voor het eerst tot de hem op dat moment onbekende Leo Simons van de Wereldbibliotheek. Hij prijst Simons als ‘kunstenaar’ die bovendien ‘economisch inzicht’ heeft, iets waarin Hamburger zich, afkomstig ‘uit een koopmansgeslacht’, zegt te herkennen. Hamburger steekt de loftrompet over de Wereldbibliotheek, geeft verderop in zijn brief bovendien een opsomming van zijn eigen kwaliteiten en vraagt, als een nauwelijks verkapte sollicitatie, of Simons hem kan helpen: ‘Werk kan ik niet vinden, weet U niets voor mij?’ Hamburger zoekt ‘op een moreele wijze een eenvoudige positie te krijgen, die mij in staat stelt, daarbij nog wat aan mijn literair werk te kunnen arbeiden.’ Hij heeft dan al frank en vrij bericht over de dwaalwegen die hij in zijn leven heeft bewandeld:

Ik ben een zoeker. Eerst ben ik koopmannetje geweest maar ik was daartoe te spontaan. Ik ben niet voorzichtig genoeg geweest en daarom werd ik op den duur onbetrouwbaar.

Iedere daad van een koopman moet m.i. een rustig overdacht doel hebben. Handelsprestige is iets plechtigs en dat plechtige was ik al in de derde dag kwijt.

Toen ben ik gaan avontureeren. Dat houdt in, veel immoreele daden doen, U zult dit wel begrijpen. Schulden maken, liefjes bedriegen en met groot gebaar joviaal doen. Ik bezat een weinig geld, het was echter spoedig naar de knoppen.

De bekentenisbrief lijkt een schuldbewuste aankondiging van iemand die zijn leven heeft gebeterd. Toch gaat het kort daarna opnieuw mis. Bij verstek wordt Hamburger alsnog veroordeeld voor zijn eerdere vergrijp in Dordrecht. Hij wordt vastgezet, om na zijn vrijlating weer opnieuw te beginnen, vanuit het huis van zijn ouders in Gouda. De expliciete brief aan Simons zou hem nog opbreken.