Maarten ’t Hart schrijft al meer dan vijftig jaar. Romans, verhalen, essays, columns: hij heeft inmiddels rond de tachtig boeken gepubliceerd. Om prijzen geeft hij niet veel; hij heeft liever lezers. Toch nam hij met veel trots en dank de P.C. Hooft-prijs in ontvangst.

Bekijk hier alles over Maarten ’t Hart, de schrijver:

Hoewel veel mensen hem kennen als schrijver, is Maarten ’t Hart ook bioloog. Hij is gespecialiseerd in gedragsbiologie en bestudeerde onder meer ratten en stekelbaarzen. Hij is ook veel te vinden in zijn moestuin, en hij is dol op zijn hondje Roef.

Bekijk hier alles over Maarten ’t Hart, de bioloog:

Maarten ’t Hart heeft altijd een complexe relatie met zijn geloof gehad. Zijn geloofsafval speelt vaak een rol in zijn werk, bijvoorbeeld in relatie tot zijn jeugd, ouders en zijn interesse in biologie en de natuur.

Bekijk hier alles over Maarten ’t Hart, de (on)gelovige:

Een grote liefde voor quinoa, een reclamedeal met automerk MG Rover – zonder in het bezit te zijn van een rijbewijs – en natuurlijk zijn verschijningen als Maartje: ja, een eigenzinnige persoonlijkheid is Maarten ’t Hart wel.

Bekijk hier alles over Maarten ’t Hart, de eigenzinnige:

Zo’n 20.000 boeken heeft hij gelezen. Naast schrijver is Maarten ’t Hart dus ook zeker een grote lezer. Hij vervult die rol onder meer als boekenrecensent, jurylid van diverse literaire prijzen en zelfs, in de jaren ’90, kort als televisiepresentator van een boekenprogramma.

Bekijk hier alles over Maarten ’t Hart, de lezer:

Bach, Mozart en Medtner: Maarten ’t Hart heeft een grote passie voor klassieke muziek. Hij musiceert graag samen met zijn vrouw Hanneke, zat ooit bij een platenclub en recenseerde klassieke albums voor muziekblad Luister.

Bekijk hier alles over Maarten ’t Hart, de luisteraar:

Tijdens zijn studie had Maarten ’t Hart de militaire dienstplicht kunnen ontlopen, maar na zijn afstuderen moest hij er toch aan geloven. Hij werd aangesteld bij de Nederlandse Organisatie voor toegepast-natuurwetenschappelijk onderzoek (TNO) in Rijswijk.

‘Ik was op een laboratorium geplaatst om met ratten te werken, maar er was eigenlijk niks voor me te doen. Om toch de indruk te wekken dat ik hard aan het werk was, begon ik een roman te schrijven,’ zei hij in een interview in 1998. Dat werd zijn debuut Stenen voor een ransuil (1971).  

Voor zijn tweede roman, Ik had een wapenbroeder (1973), putte ’t Hart uit zijn diensttijd. Hoofdpersonage Ammer Stol wordt verhoord vanwege zijn mogelijke betrokkenheid bij het overlijden van zijn mederekruut Arthur Holm. Tegen de bij uitstek masculiene achtergrond van de militaire dienst worden thema’s vermengd die een belangrijke rol zullen gaan innemen in ’t Harts oeuvre: de getroebleerde relatie met de moeder, homoseksualiteit en travestie. 

Bekijk ook

• Stenen voor een ransuil
• Verbazingwekkende gretigheid

In het oeuvre van ’t Hart komen de nodige verliefdheden voorbij, waarbij het steeds gaat om andere vrouwen. Zelf noemde ’t Hart ‘dat onweerstaanbare verlangen naar meisjes’ een weeffout in zijn karakter – zijn achilleshiel.  

In Een vlucht regenwulpen (1978) is de hoofdpersoon Maarten verliefd op Martha. Het personage van Martha is gebaseerd op een schoolgenoot van ’t Hart, die in werkelijkheid Marijke Nagtegaal-Reedijk heet. Uiteindelijk zou ’t Hart ‘vier jaar lang onafgebroken en zonder enige toenadering van haar kant’ verliefd op haar zijn geweest. Deze onbeantwoorde liefde resulteerde uiteindelijk in zijn meest succesvolle roman.  

Zelf zei Nagtegaal-Reedijk daar later over: ‘Als ik een keer op Maarten was toegestapt en had gezegd: “Zullen we een keer uitgaan?”, dan zou de hele spanning uit de roman zijn weggevallen. Het is heel belangrijk geweest voor de literatuur dat het tussen ons niks werd.’  

Bekijk ook

• Een gelukkig huwelijk
• Waarom schrijft u?

Foto boven: Marijke Reedijk. Zij stond model voor Martha in Een vlucht regenwulpen

In het Literatuurmuseum liggen zes gekleurde cahiers waarin Maarten ’t Hart de eerste versie van zijn debuutroman Stenen voor een ransuil (1971) schreef. Zijn handschrift is duidelijk en secuur, met maar weinig doorhalingen en aanvullingen.

In een interview in 1976 zei hij over zijn manier van werken: ‘Een verhaal moet zeker in één keer opgeschreven kunnen worden, de eerste vorm. Als die er maar eenmaal is, is de rest niet zo moeilijk meer.’ 

Dat wil niet zeggen dat ’t Hart de roman toen al publicabel vond: hij heeft later hele passages verschoven en geschrapt. Aan de hand van een uitweiding over een jonkvrouw en de ridder Lanceloot geeft hoofdpersoon Ammer Stol aanvankelijk toe dat hij graag een vrouw zou willen zijn. In de gepubliceerde versie is dat gesprek verdwenen – naar de reden moeten we gissen, misschien durfde ’t Hart het persoonlijke onderwerp nog niet aan.

Twee jaar later, in Ik had een wapenbroeder (1973), haalde het travestiemotief de publicatie wél.

Bekijk ook

• Geheime dame
• In dienst

Foto boven: Opengeslagen cahier van Maarten ’t Hart. Collectie: Literatuurmuseum  

‘Wel wat laat,’ opperde de interviewer van Trouw die Maarten ’t Hart belde om hem te spreken over de P.C. Hooft-prijs, en de schrijver viel hem bij. Toch overheerste de aangename verrassing, want hij zag het eerbetoon niet aankomen: ‘Ik ben altijd meer een verteller geweest, geen hoogliteraire schrijver. Elk vogeltje zingt zoals het gebekt is.’ Geen ramp, want ‘liever lezers dan prijzen’.  

Maar leuk is het wel, om nu eindelijk, net als vriend en naamgenoot Maarten Biesheuvel, de P.C. Hooft-prijs in ontvangst te kunnen nemen. Alleen dat ‘in ontvangst nemen’ zou problematisch kunnen worden. Een tikje mismoedig: ‘Ik ben al zo oud en krakkemikkig. Ik zie op tegen de prijsuitreiking, in mei. Hoe kom ik het podium op? Ik hoop dat het gewoon bij mij thuis mag’. Dat mocht: de beeltenis van Hooft werd in Warmond thuis overhandigd. 

‘Dit is een heel bijzondere dag,’ zei de schrijver tijdens de inontvangstneming. ‘Vandaag is bovendien de verjaardag van Maarten Biesheuvel. Hij zei altijd “ik heb hem al, maar jij nog niet”. Nou Maarten, ik heb hem nu ook!’ 

Bekijk ook

• Taboe op populariteit
• De hoofdprijs

Beeld boven: De P.C. Hooft-prijs, naar een buste van Frits Sieger

Voor de meeste schrijvers is het een magisch moment: wanneer je voor het eerst een exemplaar van je eigen boek in handen krijgt. Niet voor Maarten ’t Hart. Jaren later herinnert hij zich nog levendig ‘de verbazing en treurigheid over het feit dat het zoveel minder indrukwekkend bleek te zijn dan ik op mijn zesde jaar had gedacht: het in handen houden van een boek dat ik zelf had geschreven’.

De echte vreugde liet een maand op zich wachten, de langste maand uit zijn leven. Maar toen stond er op 9 oktober 1971 in De Tijd een stuk over zijn debuutroman Stenen voor een ransuil onder de kop ‘Een Wolkers in colbert’.

Mijn hele leven zal ik dankbaar zijn voor de recensie van Wam de Moor. Een vriendelijke, goede kritiek waarin de dialogen uit het boek werden geprezen, waarin de structuur van het boek goed werd geanalyseerd.

De eerste negatieve recensie verscheen pas driekwart jaar later, en toen was ’t Hart allang weer aan het werk aan de opvolgers: het was te laat om zich te laten ontmoedigen door een bespreking. Maar die eerste, die was bepalend voor de toekomst: ‘Had ik toen een afbrekende kritiek gelezen (…) dan zou ik misschien wel nooit meer iets geschreven hebben.’

Bekijk ook

• Criticus
• Taboe op populariteit

Beeld boven: Eerste recensie Stenen voor een ransuil in De Tijd, 9 oktober 1971  

‘Ein wunderbar altmodischer Erzähler’: dat is een compliment dat Maarten ’t Hart met dankbaarheid geïncasseerd zal hebben, want een verteller wilde hij graag zijn. Het stond in 2003 in Der Spiegel, in een bespreking van De zonnewijzer (2002). Naar aanleiding van Verlovingstijd (2009) noteerde de Rheinischer Merkur: ‘Er gehört zu den ganz Großen der europäischen Gegenwartsliteratur.’

Kortom: de literaire kritiek in Duitsland kon wel waardering opbrengen voor ’t Hart. De lezer ook: van zijn boeken worden miljoenen exemplaren verkocht.  

Overigens kwam die verkoop traag op gang, en dat vond ’t Hart eigenlijk helemaal niet zo erg. Hij is immers een verwoed ‘thuisblijver’, dus toen het er aanvankelijk op leek dat Ein Schwarm Regenbrachvögel geen potten zou breken, was hij daar ‘bepaald niet rouwig om, want mij lokte het volstrekt niet om, voorlezend in boekhandels en bibliotheken, en volgestopt met Sauerkraut en Bratwurst, in het voetspoor van Cees Nooteboom van Brandenburg tot Beieren heel Duitsland te doorkruisen’.  

Na die valse start werd ’t Hart alsnog een bestsellerauteur bij de oosterburen. Rijk werd hij daar niet van, want aan het uitbetalen van royalty’s is de uitgeverij nooit toegekomen, zoals ’t Hart smakelijk vertelt in Dienstreizen van een thuisblijver (2011). 

Bekijk ook

• Taboe op populariteit
• Einzelgänger

Foto boven: Boekomslag van Der nachtstimmer (De nachtstemmer). Duitse vertaling door Gregor Seferens. Piper Verlag, 2021. 

Maarten ’t Hart ontmoette Maarten Biesheuvel voor het eerst in de Leidse collegebanken bij Karel van het Reve, wiens colleges Biesheuvel altijd verstoorde met ‘rare opmerkingen en idiote vragen’, aldus ’t Hart.

In eerste instantie vond hij Biesheuvel ‘eigenwijs en onhebbelijk’, maar hun gedeelde droom van het schrijverschap verbond. Als vrienden fietsten ze veel en maakten ze samen muziek – Biesheuvel zong, ’t Hart begeleidde op de piano. 

In een interview uit 2018 zegt Biesheuvel dat hij na een aanvaring in een manische episode al vijftien jaar gebrouilleerd was met ’t Hart. Toen die dat las, besloot hij naar de drukbezochte presentatie van Biesheuvels nieuwe boek te gaan en zijn oude vriend de hand te schudden.

’t Harts versie is overigens heel anders: in De Biezen (2020) schrijft hij dat hij enige tijd niet bij Biesheuvel op bezoek kwam vanwege zijn hond Kippie. Die had ooit een slechte, kaalhoofdige baas gehad en viel ’t Hart aan zodra hij hem zag – maar van ruzie met Biesheuvel was nooit sprake. 

Bekijk ook

• Máarten en Màarten
• De hoofdprijs

Foto boven: Maarten Biesheuvel (links) en Maarten ’t Hart (rechts), 1979. Fotograaf: Johanna van Schooten-van der Meer 

Ze benaderde Maarten ’t Hart in 1993 met een korte brief: ‘Ik ben Lia Laimböck en ik ben kunstschilder. Ik bewonder uw werk, mag ik u portretteren?’ Laimböck (1965) las hem sinds de middelbare school. Zijn werk, zo kernachtig en toch beeldend, gaf haar bevrijding en houvast.

Ze had verwacht niets te horen op haar brief, maar ’t Hart reageerde vrijwel direct en een ontmoeting was snel geregeld. De schrijver liet weten ook graag als Maartje verbeeld te worden, waar Laimböck met plezier gehoor aan gaf. Dan maak ik er twee, beloofde ze. Een voor jou en een voor mij. Uiteindelijk ontstond er een reeks van vijf: één Maarten en vier Maartjes.

De Maarten en een van de Maartjes, De bruid, bevinden zich in de collectie van het Literatuurmuseum, evenals portretten die Laimböck maakte van Mensje van Keulen en Maarten en Eva Biesheuvel.

Waar Laimböck Maarten zo sober mogelijk heeft neergezet, tegen een blauwe achtergrond en met de focus op zijn gezicht, handen en houding, is De bruid een lyrische verbeelding. Met de symboliek van een lotusbloem, lauwerkrans en bliksemschicht, en natuurlijk de hoge hakken en de bruidsjurk die Maartje ook draagt op het omslag van Geheime dame (1992).

Van de vijf portretten is De bruid ’t Harts favoriet.

Bekijk ook

• Geheime dame
• Mensje van Keulen

Beeld boven: Portret van Maarten ’t Hart door Lia Laimböck, 1993 

‘Liever lezers dan prijzen’, was het motto van Maarten ’t Hart, maar de grote hoeveelheid lezers kostte hem niet alleen prijzen, maar ook goede recensies, althans daarvoor waarschuwde Wim Hazeu hem in een brief uit september 1981: ‘Je zult in de toekomst gaan merken dat je door recensenten of wat daar voor doorgaat minder gewaardeerd zal worden. (…) Je bent te populair geworden, te leesbaar, hebt een te groot publiek.’

In zijn antwoord geeft ’t Hart hem gelijk, en legt uit dat hij daarom ook geen recensies meer leest. Maar helaas: ‘als je zelf een recensie niet leest, [hoor je] van anderen wel wat erin staat, vooral als het onvriendelijk is,’ schrijft hij aan Hazeu. Er zijn nogal wat onvriendelijke recensenten – je moet er ‘elke week op verdacht zijn ergens vandaan een dreun te krijgen’.

Dat is nou eenmaal het lot van een goed verkopende auteur, aldus Hazeu, die daar de twijfelachtige geruststelling aan toevoegt: ‘Pas later, veel later, als de auteur allang in de hemel is, komt de waardering terug.’

Gelukkig mocht ’t Hart die waardering ook nog op aarde meemaken, met het ontvangen van de P.C. Hooft-prijs in 2025.

Bekijk ook

• Afkeer van het detectiveverhaal
• De hoofdprijs

In 1974 in Wassenaars Dierenpark, bij een tentoonstelling van steendrukken van futen, uilen en gepen, ontmoette Mensje van Keulen Maarten ’t Hart voor het eerst. Hij sprak haar aan en verweet haar dat ze in een interview president Nixon met een rat had vergeleken, omdat ze daarmee de rat tekortdeed. 

Uit hun vriendschap kwamen enkele publicaties voort. Over ’t Harts verlangen soms als Maartje door het leven te gaan schreef Van Keulen Geheime dame (1992), en samen maakten ze het boekje De Biezen (2020), over hun vriendschap met Eva en Maarten Biesheuvel. 

Daarnaast analyseerden ze elkaars oeuvre. ’t Hart ontdekte twee onverwachte tegenpolen die in al haar ogenschijnlijk heterogene werk terugkwamen: bloed en winkels. Het een brengt spanning, het andere een troostrijke plek om uit te rusten.

Van Keulen schreef een tekst over dieren in zijn oeuvre: ‘Alsnog mijn excuus voor die vergelijking met een rat, want je hebt gelijk, de mens is kwaadaardiger dan welk dier ook.’ 

Bekijk ook

• Een bonte stoet dieren
• Geheime dame

Foto boven: Mensje van Keulen en Maarten ’t Hart bij de uitvaart van Maarten Biesheuvel, 4 augustus 2020. Fotograaf: Gerard in ’t Veld

Aanvankelijk was Maarten ’t Hart stellig: zijn boeken zijn niet autobiografisch: ‘Uiteraard bevat [Een vlucht regenwulpen] enige autobiografische elementen (…) maar desondanks is het, net als de meeste van mijn andere romans, niettemin weinig ge-ent op mijn eigen leven.’ 

Ook interviews bleken minder geënt op zijn eigen leven. Na een interview met de gevreesde Bibeb voor Vrij Nederland in 1979 bekende hij er van alles uitgeflapt te hebben, maar relativeerde hij de schade: ‘Nog goed, trouwens, dat 75% van wat ik haar vertelde een mengsel was van fantasie en waarheid.’  

Later schreef ’t Hart enkele autobiografische boeken in de Privé-domeinreeks. Ook deze boeken bleken niet puur op waarheid gebaseerd te zijn, bekende hij in weer een ander interview: ‘Daarom schrijf je ook, denk ik, om alles wat je meemaakt te verrijken met alles wat je had mee kunnen maken, wat het had kunnen zijn.’ 

De vraag ‘Hoe autobiografisch zijn zijn romans’ evolueerde zo tot ‘Hoe fictief is zijn autobiografische werk?’

Bekijk ook 

• Moeder
• Bibeb

Martin Ros staat bekend als de ontdekker van Maarten ’t Hart, maar het had een haartje gescheeld of hij was heel ergens anders gedebuteerd. Nadat hij voor het manuscript van Stenen voor een ransuil in 1971 een eervolle vermelding had gekregen van de Reina Prinsen Geerligsprijs, was het Nico van Suchtelen van de Wereldbibliotheek die als eerste liet weten tot publicatie over te willen gaan. ’t Hart was dolblij, maar besloot toch ook om met De Arbeiderspers te gaan praten, en daar was het Martin Ros die zoveel enthousiasme uitstraalde, dat de keuze snel gemaakt was (al voelde ’t Hart zich daar later nog wel eens schuldig over).  

In Het roer kan nog zesmaal om (1984) schrijft ’t Hart dat hij met verbazing naar Ros keek:

Toen, die eerste keer, vond ik het maar vreemd dat een uitgever er zo kon uitzien als Martin Ros: klein, met loshangend krulhaar en een veel te groot hoofd, en een ongebreideld enthousiasme dat me haast funest leek voor iemand die bij het verschijnen van boeken toch ook op verkoopbaarheid moest letten. 

Ros had al in de gaten dat het met die verkoopbaarheid wel goed zou komen.

Bekijk ook

• De eerste recensie
• Stenen voor een ransuil

Foto boven: Boekaankondiging De droomkoningin door De Arbeiderspers, 1980 

Aaibaar zijn ze op het eerste gezicht zeker niet, ratten, maar Maarten ’t Hart weet sympathie voor ze op te wekken. Dat doet hij niet als literaire schrijver maar als wetenschapper, dus niet met inzet van de verbeelding maar met een koele, observerende blik.

Wanneer hij beschrijft hoe ratten die elkaar tegemoet lopen de voorpootjes heffen, net als mensen doen, krijg je al minder behoefte ze te bestrijden. ‘De rat,’ aldus ’t Hart, ‘is eigenlijk net een eekhoorn. Eekhoorns vinden wij enorm schattig’.

Dat is niet zoals de mens ertegenaan kijkt, die wil ratten verdelgen. En juist dat is voor ’t Hart ook weer een reden om de dieren extra te waarderen: ‘Ik heb iets met verschoppelingen en de bruine rat kun je met recht een verschoppeling noemen’. Hij schreef een boek over ze, met de eenvoudige titel Ratten (1973).

Bekijk ook

• Werner Herzogs Nosferatu
• Lijstduwer Partij voor de Dieren

Beeld boven: Illustratie bruine rat uit Ratten van Maarten ’t Hart, 1973 

‘Het doorkruipgedrag van de driedoornige stekelbaars’: hoewel Maarten ’t Hart met aandacht schreef over ratten, werd een ander dier het onderwerp van het promotieonderzoek dat hij in 1978 zou afronden.

In april 1965 zag hij voor het eerst dat er iets bijzonders was met het doorkruipgedrag van de mannelijke stekelbaars en dat fascineerde hem zozeer, dat hij dat onderwerp de komende dertien jaar niet meer zou loslaten. Ook aan de niet-wetenschapper wilde hij die fascinatie overdragen, en dus verscheen er in 1978 ook een publieksversie van zijn onderzoek, in de reeks ‘Dieren dichterbij’ van uitgeverij Spectrum: De stekelbaars.

Wetenschappelijke non-fictie, maar deels wel literair opgeschreven, zoals al uit de eerste zin blijkt: ‘Als kind had ik de beschikking over een eigen sloot’. Zo literair blijft het echter niet het hele boek – het blijft wetenschap. Wie benieuwd is naar ’t Harts conclusie over het gedrag van de stekelbaars, en daarom doorbladert naar de laatste pagina, wordt getrakteerd op deze literair-wetenschappelijke parel:

Voor mij is de vitaliteit en onverwoestbaarheid van het leven nauwelijks beter te symboliseren dan met dit kleine maar in het voorjaar zo prachtig gekleurde visje dat je de teleurstelling om het grauw aan het wateroppervlak hangen bespaart zolang je experimenten met hem uitvoert waarbij, zoal niet voortdurend dan toch af en toe, goed baltsende vrouwtjes betrokken zijn.

Bekijk ook

• Ratten
• Tellen en meten

‘Straal mesjogge’, ‘een gevaarlijke gek’ en een ‘dierenbeul’: Maarten ’t Hart heeft geen goed woord over voor de invloedrijke Duitse regisseur Werner Herzog. Hij had de cineast aan het werk gezien tijdens de opnames voor diens film Nosferatu: Phantom der Nacht (1979). Als rattenexpert – ‘rattenkoning’, zoals hij daar werd genoemd – hielp ’t Hart de productie de juiste shots van de beestjes te krijgen.

Hij was woedend over de manier waarop Herzog de dieren behandelde: zo’n 13.000 witte laboratoriumratten waren zonder voer of water van Oost-Europa naar Nederland vervoerd. ‘Het was een aanblik om nooit te vergeten,’ beschrijft ’t Hart in ‘Ongewenste zeereis’ de kooien vol uitgehongerde dieren: ‘Kannibalisme op zo grote schaal – ik had het nog nooit zo gezien.’ De 8.000 ratten die de reis overleefd hadden moesten van Herzog zwart geverfd worden, wat behalve nog meer dode ratten slechts een lichtgrijze kleur opleverde.

Voor mensen was Herzog nauwelijks beter, voegde ’t Hart later nog aan zijn aanklacht toe. Immers met Fitzcarraldo (1982) heeft hij ‘een film gemaakt in het Amazonegebied waarbij zelfs doden vielen’.

Herzog vond ’t Harts kritiek niet terecht, en stelde recentelijk nog in een interview in de Volkskrant dat hij tijdens Nosferatu ‘zeer verantwoordelijk’ te werk was gegaan.

Bekijk ook

• Ratten
• Partij voor de Dieren

Foto boven: Beeldfragment uit Nosferatu: Phantom der Nacht, 1979

In de VPRO-serie Maartens Moestuin neemt Maarten ’t Hart de kijker mee naar de tien procent van zijn hectare grond bij het Teylingerhof die hij in gebruik heeft als moestuin. Tuinieren zit hem in het bloed; hij leerde het van zijn grootvader en vader. Toen de serie in 2014 werd opgenomen, kweekte hij al ruim dertig jaar diverse groentesoorten, die hij in de tien afleveringen volgt van het zaaien tot het oogsten. Elke aflevering eindigt met het bereiden van een maaltijd met de groente die daarin centraal staat.

In de VPRO Gids vertelt ’t Hart dat hij pas na lang aandringen de filmploeg in zijn moestuin toeliet. Hij had genoeg ervaring met filmploegen om te weten dat filmen vooral bestaat uit wachten: ‘Ik kan domweg niet lummelen, ik wil de hele tijd in actie zijn.’

Na afloop miste hij de ploeg toch wel een beetje. De (vrouwelijke) regisseurs hadden hem echt vertroeteld, en er was ook een cameravrouw op wie hij spontaan verliefd was geworden, maar die kwam na één keer niet meer terug: ‘Ik denk omdat Machteld [regisseur] dacht: verliefdheid, dat kunnen we niet hebben.’ 

Bekijk ook

• Teylingerhof
• Boekenfilmpjes

Foto boven: Maarten ’t Hart in zijn moestuin bij het Teylingerhof, 2013. Fotograaf: © Tessa Posthuma de Boer

De naam ’t Hart brengt een soort droste-effect teweeg. Er is maar één auteur die Maarten ’t Hart heet, maar hij is niet de enige Maarten ’t Hart in Nederland – alleen in zijn familie zijn er al meerdere Maartens. De Nederlandse kunstschilder met wie hij zijn naam deelt is, voor zover bekend, geen familie. Wel hebben ze veel gemeen: ze hebben allebei een gereformeerde achtergrond en houden zich beiden met biologie bezig.     

Het hebben van een naamgenoot deelt de schrijver met zijn zus. Op zijn Wikipedia-pagina wordt expliciet vermeld dat zijn zus Lenie ’t Hart niet moet worden verward met dierenactiviste Lenie ’t Hart. En dan is er nog auteur, dichter en criticus Kees ’t Hart, die net als de kunstschilder geen familie is. Hij en Maarten ’t Hart brachten in 2021 samen een boek uit: De toetssteen.  

Overigens debuteerde Maarten ’t Hart onder de naam Martin Hart omdat hij het niet prettig vond als zijn familie z’n boeken zou lezen. ‘Ik wilde geen echt pseudoniem, dus ik koos voor een half-pseudoniem of pseudo-pseudoniem.’

Zijn familie ontdekte al gauw dat hij het was en vanaf toen werd het toch: Maarten ’t Hart.

Bekijk ook

• Máarten en Màarten
• De hoofdprijs

Beeld boven: Int. romaanse kapel in Wissembourg (Fr.), 2014, door beeldend kunstenaar Maarten ’t Hart 

In 1965 was Maarten ’t Hart leraar biologie op zijn oude school, het Groen van Prinsterer Lyceum in Vlaardingen. Met de meisjesklassen had hij geen moeite, maar de jongensklassen waren verschrikkelijk. Het ging al mis in het eerste lesuur, toen hij de achternaam van een jongen uit zijn klas verkeerd verstond en dacht dat hij Herman Stekelbaars heette, in plaats van Keetbaas. Om de klas stil te krijgen, besloot hij seksuele voorlichting te geven, vertelt hij in 1979 in een interview met Vrij Nederland: ‘Doodstil zaten ze te luisteren. Ik nam alle soorten condooms mee tot en met zwarte rubberen condooms.’

Uiteindelijk werd hij op het matje geroepen bij de rector, die aangaf dat ouders hadden geklaagd: ‘Groot gelazer. (…) Ten slotte mocht ik doorgaan als een ouwe gymjuffrouw erbij kwam zitten.’

’t Hart kwam er al snel achter dat je nooit als leraar moet terugkeren naar je oude school. Je ex-leraren accepteren je niet als volwaardig collega. ‘Eenmaal leerling, altijd leerling. Van de twee barre tropenjaren waarin ik lesgaf wens ik me dan ook niets meer te herinneren’, zo schrijft hij in Een deerne in lokkend postuur (2000).

Bekijk ook

• Goed geheugen
• De stekelbaars

Hoewel Maarten ’t Hart vaak bioloog wordt genoemd, is hij, specifieker, etholoog. Ethologie is een natuurwetenschap die zich bezighoudt met het meten en tellen van eenheden van stereotiep gedrag. Dit vakgebied, waarin gedrag wordt geanalyseerd aan de hand van vaste patronen, vormt de kern van ’t Harts wetenschappelijke achtergrond. 

Wie naar vissen in een aquarium kijkt, ziet op het eerste gezicht slechts vloeiende, weinig opvallende bewegingen. Maar wie die bewegingen opdeelt in herkenbare stukjes gedrag, en deze benoemt en noteert, ontdekt al snel een patroon. 

In De kritische afstand (1976) schrijft ’t Hart het moment dat hij als student voor het eerst zo’n gedragspatroon bij vissen waarnam, een openbaring was. Diezelfde avond keek hij met andere ogen naar de bezoekers van de Matthäus-Passion, die in de pauze koffie stonden te drinken. 

Ik ontdekte daardoor dat koffiedrinken, vanaf het moment van oppakken van het kopje tot het nemen van de eerste teug, bestond uit een opeenvolging van herkenbare onderdeeltjes van gedrag die ik nooit eerder gezien had.

Bekijk ook

• Mens versus dier
• De stekelbaars

Foto boven: Maarten ’t Hart als wetenschapper bij de Universiteit Leiden, 1980. Fotograaf: Henk van de Meeberg  

‘Als God liefde is, waarom heeft Hij dan de mug geschapen?’ verzuchtte de vader van Maarten ’t Hart geregeld. In een NRC-column (2006) neemt ’t Hart het concept van intelligent design – de pseudowetenschappelijke theorie dat de complexiteit van de wereld bewijs is voor het bestaan van een goddelijke ontwerper – op de korrel. Want waarom zou een schepper prionen, virussen, bacillen en parasieten creëren die het op mens en dier gemunt hebben?

Heeft God toen Hij op één zijner scheppingsdagen ’s avonds tevreden constateerde dat het ‘goed’ was wat Hij had gemaakt, daarbij een aparte gedachte gewijd aan de Malariamug? Dacht Hij toen: wat een prachtig ontwerp, wat een intelligent design? Goed voor miljoenen doden per jaar gedurende aeonen. Een uiterst fragiel organisme waar de mens desondanks met al zijn vernuft in geen tienduizend jaar een remedie tegen zal weten te vinden.

Ook in De Gids noemt ’t Hart intelligent design een lachertje, waarbij hij zich afvraagt waarom het oog van een inktvis zo’n uitzonderlijk fraai ontwerp is, maar dat bij de mens vervangen is door een veel knulliger, vaak bij- of verziend gezichtszintuig. Maar wat hem vooral bezighoudt, is hoe je intelligent design kunt rijmen met gruwelen als het ebola- of aidsvirus. Hij erkent dat het om schitterende ontwerpen gaat, griezelig vernuftig zelfs, maar voor hem zou dat eerder een bewijs zijn van ‘de ongelooflijke slechtheid van het Opperwezen’:

Makkelijk zou ik nog honderd van deze verbijsterende staaltjes van intelligent design kunnen geven. Wie een boek over parasitisme leest, wordt bekropen door het ijzige, beklemmende gevoel: wat is dat voor een morbide Ontwerper die hier achter zit?

Bekijk ook

• De ark van Noach
• Synodaal gereformeerd

Foto boven: Volwassen lintworm (Taenia saginata), 1986

In 1982 kocht Maarten ’t Hart voor 737.500 gulden de villaboerderij Teylingerhof in het dorpje Warmond. Op 27 januari van dat jaar schrijft hij in een brief aan Wam de Moor:

Al tijden lang kijken we uit naar een ander huis met iets meer comfort en een wat grotere tuin en nu werd opeens, in Warmond, het huis aangeboden waar Hanneke en ik de eerste anderhalf jaar van ons huwelijk hebben ingewoond. Op de hospita na – ik begrijp trouwens opeens niet waarom ik nooit een verhaal heb geschreven over die vrouw! – hebben wij nooit in zo’n verrukkelijke omgeving gewoond.

Hoewel het huis nogal afgelegen ligt en ze ongeveer vijf kilometer moeten fietsen naar Leiden, wilde ’t Hart het toch dolgraag hebben, mede vanwege de gelijkenis met het verhaal van Wuthering Heights: eertijds als verschoppeling behandeld door de hospita, keerde hij nu terug als trotse eigenaar, net als Heathcliff.

Dit is ook de plek waar hij de moestuin zou beginnen die later het decor zou vormen voor de VPRO-serie Maartens moestuin.

Bekijk ook

• Maartens moestuin
• Wam de Moor

Beeld boven: Plattegrond van Teylingerhof door Piet Schreuders, 2014

‘Hier wonen? Hier terugkeren? Dat nooit,’ roept de hoofdpersoon in Onder de korenmaat (1991) over zijn geboortestad. De plaatsnaam wordt in het boek niet genoemd, maar de goede verstaander zal er Maassluis in herkennen.

Maarten ’t Hart verliet Maassluis op zijn achttiende om te gaan studeren in Leiden, maar in zijn boeken keert hij er vaak naar terug. In zijn oeuvre neemt zijn geboortestad zo’n belangrijke plaats in, dat er meerdere Maarten ’t Hart-wandelingen bestaan die liefhebbers langs allerlei relevante locaties uit zijn werk en leven voeren: zijn geboortehuis in de Patijnestraat, de Lange Bonenstraat uit De jacobsladder (1986), het Platanenlaatje uit De aansprekers (1979), de Groote Kerk waar hij als jongen zo graag naar het orgel luisterde.

De stad is trots op ’t Hart: hij is ereburger. Op zijn 66ste verjaardag in 2010 mocht hij in de openbare bibliotheek het Nationaal Documentatiecentrum Maarten ’t Hart openen. Ook is de schrijver opgenomen in de ‘canon van Maassluis’.

Bekijk ook

• Orgel
• Schadevergoeding

Beeld boven: Plattegrond van Maassluis. Collectie: De Bibliotheek De Plantaan 

‘Na mijn dood kun je over me schrijven wat je wilt, maar spaar me zolang ik leef.’ Deze woorden zijn van Magdalena van der Giessen (1920-2012), Maarten ’t Harts moeder. Drie jaar na haar overlijden verscheen het boek Magdalena (2015).  

Zijn moeder, ook wel Lena genoemd, was haar hele leven wantrouwend, bang en jaloers. Dit drukte een stempel op haar huwelijk. Zij verdacht haar man ervan ‘onophoudelijk’ vreemd te gaan, ook al had ze geen enkel bewijs. Zelfs op zijn sterfbed meende ze nog dat hij alleen oog had voor de verpleegster: ‘met zijn ogen vreet hij dat mokkel met huid en haar op’.  

In Magdalena omschrijft ’t Hart dit als een ‘eigenaardige waan’, waar meer familieleden van moederskant aan leden. Ondanks haar diepgaand wantrouwen hield ’t Hart ‘zielsveel’ van zijn moeder. Ook respecteerde hij haar wens en bleef zij zolang ze leefde grotendeels buiten beschouwing in zijn literaire werk. 

Bekijk ook

• Vader
• Autobiografisch schrijven

Foto boven: Maarten ’t Hart (derde van links) met zijn ouders en zusje. Collectie: Literatuurmuseum

Op het oorspronkelijke omslag van De aansprekers (1979), de autobiografische roman die ’t Hart schreef na het overlijden van zijn vader, Pau ’t Hart (1915-1973), staat een groene appel. Hij koos dit beeld omdat zijn vader altijd zei: ‘Als Eva niet van dat appeltje had gegeten, had ik toch mooi zonder werk gezeten.’  

Hiermee impliceerde hij dat de dood in de wereld was gekomen door de zondeval, en dat hij daaraan zijn beroep als grafdelver had te danken. ’t Hart had die uitspraak in De aansprekers willen verwerken, maar dat was niet gelukt. Aan Hans Werkman schreef hij: ‘Nu staat dat appeltje van Eva buitenop en alleen ikzelf begrijp waarom.’  

Met het schrijven van deze roman wilde ’t Hart een beeld oproepen van zijn vader. ‘Ik wilde mijn vader terug hebben zoals hij was, zoals hij praatte, zoals hij handelde. Omdat ik hem mis.’

Daarom dus die appel, al verdween ’ie later van het omslag.   

Bekijk ook

• Grafdelver
• Moeder

Foto boven: Pau ’t Hart op de begraafplaats in Maassluis, 1959. Collectie: Literatuurmuseum 

In 1944, het geboortejaar van Maarten ’t Hart, vond er binnen de Gereformeerde Kerken in Nederland een grote kerkscheuring plaats, bekend als ‘de Vrijmaking’.     

‘Het is niet te veel gezegd als ik opmerk dat de vrijmaking, die telkens weer onverwacht in mijn leven een schaduw wierp, voor mij de eerste schrede betekende naar de vrijmaking van alle christelijke geloof,’ schrijft hij in Het roer kan nog zesmaal om (1984).    

Onder druk van zijn moeder bleef het gezin ’t Hart bij de oude stroming, de synodaal gereformeerden. Er waren voortdurend conflicten in de kerk en daarbuiten, tot aan de dagelijkse boodschappen toe; brood mocht niet bij een vrijgemaakte bakker gekocht worden.   

In 1960 werd ’t Hart verliefd op een vrijgemaakt meisje en realiseerde hij zich dat hij op meisjes uit zijn eigen kerk niet verliefd kon worden, ‘dat was zonder meer, en zonder dat ik begreep waarom, volledig geblokkeerd’. 

Bekijk ook

• Vader
• De ark van Noach

Foto boven: De Zuiderkerk in Maassluis. Collectie: Literatuurmuseum 

Als kind twijfelde Maarten ’t Hart al aan het waarheidsgehalte van de religieuze verhalen die hij leerde. De ark van Noach bijvoorbeeld: hoe hadden alle dieren die hij in de dierentuin zag op die ark gepast?

Ook zag hij logistieke problemen. Hij rekende uit dat de ark ‘ongeveer vijftigduizend keer zo groot’ had moeten zijn om alle soorten te kunnen huivesten. ‘Als kind lag ik in bed uit te rekenen hoeveel tijd alleen reeds ’t laden van zoveel soorten zou duren, als er elke minuut één paartje aan boord zou gaan. Ik kwam op drie jaar.’

Zijn vragen werden niet overtuigend beantwoord door de dominee, onderwijzers of familieleden. Als hij vroeg hoe kangoeroes helemaal uit Australië naar de ark konden komen, zei zijn moeder dat die gewoon heel grote sprongen maakten.

Vooral het idee dat álle dieren aan boord gingen van de ark, kon hij maar moeilijk bevatten. ‘Als dat waar is, zijn dus ook de schaamluis, de hoofdluis, het platje, de lintworm en de spoelworm ingeladen.’

’t Harts ideeën over het geloof werden door deze ingewikkelde kwestie juist alleen maar helderder, schrijft hij in Magdalena (2015). ‘Dankzij de onmogelijkheid van de ark heb ik toch de eerste stap op weg naar bevrijding kunnen zetten, mijn moeder, en al haar psalmgezang ten spijt.’

Bekijk ook

• Intelligent design
• De Bijbel

Foto boven: Grote Ark in Dordrecht, 2012

Het is de leeswoede van de jonge Maarten die mede ten grondslag ligt aan zijn vroegste geloofstwijfels. Thuis hadden ze maar drie boeken, één daarvan was de Bijbel. Voor ander leesvoer was hij aangewezen op de bibliotheek, maar met zijn onverzadigbare leeslust was hij daar snel doorheen en zat er weinig anders op dan de Bijbel van de schoorsteenmantel te pakken.

Zo stuitte hij als tienjarige op een dag op de tekst: ‘het berouwde God over het kwaad, dat Hij gesproken had hun te zullen doen, en Hij deed het niet.’ Maar verderop, in datzelfde heilige boek, staat: ‘en het berouwt Hem niet; want Hij is geen mensch, dat Hem iets berouwen zou.’

Hoe kon dit? Verder lezend kwam hij het nog een paar keer tegen: God had berouw, maar nee, God kán geen berouw hebben. Deze onverenigbare passages in het boek waarvan hem altijd was ingeprent dat het de absolute en letterlijke waarheid bevat, teisterden ’t Hart als kind.

Het was pas de eerste van de vele tegenstrijdigheden die hij nog zou ontdekken en waar hij, jaren later, als schrijver menig vlammend essay aan zou wijden (verzameld in De schrift betwist, 2011).

Bekijk ook

• De schrift betwist
• De ark van Noach

Beeld boven: Karikatuur van Maarten ’t Hart in de klas door Siegfried Woldhek, 1978

Al in 1998, lang voordat het door de massa werd omarmd als superfood, schreef Maarten ’t Hart een lovende column over de uitmuntende smaak en voedingswaarde van quinoa.

Het begon met een cadeaubon van de Wereldwinkel die hij na een optreden had gekregen. Eenmaal in de hem tot dan toe onbekende zaak liep hij vertwijfeld rond, tot zijn oog viel op een schap met voedingsmiddelen waar een pak quinoa werd aangeprezen als ‘de rijst van de Inca’s’, die het beschouwden als ‘voedsel van de goden’.

Dat klonk goed, en hij kocht van zijn bon de hele voorraad op. Omdat de lichtgele korreltjes nog het meest op gierst leken, maakte hij het op die wijze klaar. Het resultaat ‘streelde de tong’, ‘inderdaad voedsel van de goden’.

‘Probeer quinoa,’ raadde ’t Hart zijn lezers dan ook aan. Als enige nadeel noemt hij de verkrijgbaarheid en de prijs: het is vrij duur. ‘Dat komt natuurlijk omdat er geen grote vraag naar is.’

Ziedaar, ’t Hart als foodfluencer. Ook in Het dovemansorendieet (2007) noemt hij quinoa als een van de aanbevolen voedingsmiddelen, en gevraagd naar zijn ideale driegangenmenu antwoordt hij in een interview (2008): ‘Spinaziesoep vooraf, quinoa met groenten en een vleugje Parmezaanse kaas erover geraspt, en een verse vijg toe.’

Bekijk ook

• Eetfilosofie
• Fietsen

Reclame? Maarten ’t Hart doet er niet aan, al is er een handjevol uitzonderingen. Zo schreef hij in 2000 speciaal voor Het Kruidvat een boek, maar dat ging over Bach, dus daar kijken we niet van op: in die tijd bracht de drogisterijketen cd’s uit, en die waren nog goed ook.

Opmerkelijker was zijn keuze om op te treden in een reclamecampagne van MG Rover, voor het kekke sportautootje MGF, een ding dat je nooit met ’t Hart zou associëren. En dat was ook precies de bedoeling: op zeven foto’s zien we de schrijver zich tot de auto verhouden alsof hij geen idee heeft wat hij ermee aan moet. Ongemakkelijk scheef leunend, achter het stuur, het hoofd hoog boven het sportieve aerodynamische voorruitje, met de handen op zijn rug, als een surveillerende leraar. Op de achtste foto staat hij niet meer. Weggelopen. The pay-off luidt: ‘MGF. It suits you or it doesn’t.’  

Het getuigt van zelfspot, dat de schrijver zich hier portretteert als het tegenovergestelde van een sportieve, jeugdige, vlotte man. Natuurlijk loopt een bioloog met een voorliefde voor Bach maar zonder rijbewijs met een grote boog om zo’n tweezitter heen. 

Bekijk ook

• Fietsen
• Bach

Maarten ’t Hart ging nooit naar het Boekenbal, dan zou hij door allerlei mensen worden aangeklampt met signeer- en interviewverzoeken. ‘Je komt altijd met een enorme hoeveelheid klusjes bij dat boekenbal vandaan,’ schreef hij eens. ‘Dan ga je toch in vermomming,’ stelde een vriendin voor. En zo kwam het dat hij in 1991 als Maartje in een zwarte paillettenjurk het Boekenbal bezocht.  

Onopgemerkt bleef hij geenszins: Charlotte Mutsaers herkende hem meteen, en zijn verschijning baarde veel opzien. Een enkeling kon het minder waarderen, maar de meeste reacties waren positief. In een brief aan Wam de Moor vertelde hij:

Cees Nooteboom heeft me omhelsd, en wilde met me op de foto, Harry Mulisch complimenteerde me om m’n uiterlijk (‘je ziet er prachtig uit’), Jan Mulder schreef een waarderend stukje in De Tijd, en vele anderen hebben iets vriendelijks of waarderends gezegd. Jan Fontijn wilde zelfs een dansje met me maken.  

Reden genoeg om voortaan vaker het Boekenbal te bezoeken.  

Bekijk ook

• Lia Laimböck
• Geheime dame

Foto boven: Maartje ’t Hart op het Boekenbal, 1991. Fotograaf: Klaas Koppe 

In 2002 werd de Partij voor de Dieren opgericht, uit onvrede met het milieuonvriendelijke beleid van de regering, en ook met partijen die weliswaar aandacht hadden voor het milieu, maar daar weinig prioriteit aan gaven. Ze konden rekenen op de sympathie van menig bekende Nederlander, onder wie Maarten ’t Hart. In 2004 wilde hij zelfs lijstduwer worden, maar omdat hij rijbewijs noch paspoort had om zich te kunnen legitimeren, schrapte de Kiesraad hem van de lijst.

Twee jaar later stapte ’t Hart over zijn principiële bezwaren heen, haalde een paspoort en kwam op de lijst van de PvdD terecht. Niet als enige bekende Nederlander, ook onder anderen Kees van Kooten, Jan Wolkers, Rudy Kousbroek en Georgina Verbaan steunden de jonge partij, die onder leiding stond van Marianne Thieme.

Toen bleek dat Thieme lid was van de zevendedagsadventisten – het omstreden kerkgenootschap dat de Bijbel zo mogelijk nog letterlijker neemt dan de strengste gereformeerden, was de liefde snel voorbij. In een vlijmende column in NRC Handelsblad (‘lugubere opvattingen’, ‘zotternijen’) adviseerde ’t Hart de partij de lijsttrekker te dumpen. Dat gebeurde niet, en zo verdween de schrijver al heel snel van het landelijk politieke toneel.

Bekijk ook

• Fietsen
• Lucia de Berk

In 2006 werd Maarten ’t Hart voor een tv-programma uitgenodigd om een vraag te stellen aan God. Die luidde: ‘God, jammer dat je niet bestaat, want anders zou ik je willen vragen: waarom zit Lucia de B. onschuldig in de gevangenis?’

’t Hart volgde het proces van Lucia de Berk, een van de grootste justitiële dwalingen in de Nederlandse geschiedenis, al jaren op de voet. Als student was hij gewaarschuwd altijd voorzichtig om te gaan met statistische beweringen. De kansberekening die werd gebruikt om te bewijzen dat De Berk onmogelijk toevallig bij zoveel sterfgevallen aanwezig kon zijn geweest, vond hij volkomen onbetrouwbaar. Een hedendaags heksenproces, noemde hij de zaak tegen de verpleegkundige. Hij hekelde een rechtbanktekening waarop ze was afgebeeld als een ‘gruwelijke heks’.

Zijn vraag bracht bij God misschien niet veel teweeg, maar door het programma kwam hij wel in contact met klokkenluider Metta de Noo, en later hoorde hij van De Berk dat de vraag haar erg had opgebeurd.

’t Hart bleef zich in tv-programma’s en krantenstukken uitspreken over haar onschuld, initieerde een door 850 wetenschappers ondertekende petitie voor heropening van de zaak, bezocht haar een aantal keer in de gevangenis en verzorgde na haar vrijspraak het voorwoord bij haar boek.

Bekijk ook

• Predestinatieleer
• Werner Herzog

Beeld boven: Rechtbanktekening van Lucia de Berk door Jan Hensema, 2003. © ANP FOTO/JAN HENSEMA

Op een avond krijgt Mensje van Keulen bezoek van een blonde dame in een knalrood colbert, met zwart omlijnde ogen, donkere wenkbrauwbogen en lippen zo rood als het jasje. Het blijkt Maarten ’t Hart te zijn, die zo nu en dan door het leven gaat als Maartje.  

Zijn travestieverlangens fascineren Van Keulen, ze schrijft er het boek Geheime dame (1992) over. Maartje en Maarten blijken niet alleen in kledingsmaak, maar ook in persoonlijkheid te verschillen. Maarten staat bekend om zijn zuinigheid, hij vindt een product al snel te duur. Voor Maartje is geld uitgeven geen probleem, ze bezoekt zelfs de Amsterdamse topcouturier Frans Molenaar om zich een mantelpak aan te meten.  

’t Hart is nooit geïnteresseerd geweest in het psychologiseren of pathologiseren van zijn gevoelens, en ook Van Keulen rept niet over termen als ‘genderidentiteit’. Hij had simpelweg het ‘raadselachtige verlangen af en toe een vrouw te mogen zijn’.  

Bekijk ook

• Lia Laimböck
• Mensje van Keulen

Foto boven: Boekomslag Geheime dame, 1992. Fotograaf: Mensje van Keulen 

In Het dovemansorendieet (2007) schrijft Maarten ’t Hart dat hij als baby een onverzadigbare schrokop was. Dat is later niet anders geworden. Na een welvoorziene maaltijd van drie gangen kan hij bij een Chinees moeiteloos in zijn eentje een rijsttafel wegwerken. En daarna heeft hij nog trek. Dat hij desondanks slechts 75 kilo weegt, dankt hij naar eigen zeggen aan zijn stoelgang, zowat het meest probate middel tegen gewichtstoename: ‘Overal mag ik in bijten, mits ik daarvan flink ga schijten.’

Zijn sobere eetfilosofie zal er ook aan bijdragen. Want dat eten lekker moet zijn, is volgens de schrijver een misverstand. ‘Hoe lekkerder het is, hoe meer je eet. Dat is helemaal niet goed,’ doceert hij in een aflevering van Maartens Moestuin tijdens het bereiden van een eenvoudige salade van selderijknol. ‘Het hoeft ook weer niet echt vies te zijn. Dat is nou ook weer overdreven.’

Aan het eind van de aflevering eet ’t Hart zijn zelfgemaakte stoofperen. ‘Ja, kijk, dit is nou veel te lekker geworden,’ zegt hij hoofdschuddend. ‘Dit smaakt zó goed. Dat hoort helemaal niet.’

Bekijk ook

• Quinoa
• Maartens moestuin

Vrouwen uit de tweede feministische golf hadden niks te klagen, volgens Maarten ’t Hart: voor hen geen militaire dienstplicht, en als huisvrouw deden ze geen zwaar werk. ‘Toch durven zij zich onderdrukt te noemen.’  

Als fervent polemist over allerhande onderwerpen, van het CBR tot ongezond eten, gaf ’t Hart in het bijzonder af op de vrouwenbeweging. Feministisch boegbeeld Joke Smit bedeelde hij ‘Führerneigingen’ toe, de toonaangevende autobiografische roman De schaamte voorbij (1976) van Anja Meulenbelt noemde hij ‘vulgair, egocentrisch en banaal’. Zijn recensie en vele andere artikelen over dit onderwerp werden in 1982 gebundeld als De vrouw bestaat niet.  

Wat opvalt: hij heeft zijn feministische klassiekers gelezen, en is het met sommige zelfs eens. Instemmend citeert hij de socialistische feministe Juliet Mitchell om te onderbouwen dat het feminisme een ‘typiese middenklassebeweging’ is.

En daar formuleert ’t Hart, ondanks zijn gechargeerde toon, zowaar een fundamenteel kritiekpunt op het tweedegolffeminisme waarmee menig hedendaags feminist het eens zou zijn. 

Bekijk ook

• Geheime dame
• Lezen

Dat ’t Hart graag alleen is, schuift hij niet onder stoelen of banken. Ook in boekrecensies is het een terugkerende karakterisering van zijn persoon.  

In Het roer kan nog zesmaal om (1984) probeert ’t Hart uit te leggen waar dit vandaan komt. Het begon al vroeg in zijn jeugd, met dat zijn vader hem steeds probeerde over te halen verjaardagvieringen bij te wonen.   

Ja, het is een protest tegen al die afgedwongen onderonsjes waarbij mensen op stoelen zitten en met elkaar praten. Zo vaak al heb ik mij vertwijfeld afgevraagd, als ik, min of meer daartoe geprest, in een ruimte verkeerde waar mensen in vergaderingen of op een receptie of op een feestje bijeen zijn, ‘is dit nu echt het hoogst bereikbare?’ Als dat niet zo is, waarom lijkt het dan alsof iedereen erop uit is om altijd maar weer bijeenkomsten te organiseren dan wel te bezoeken. En waarom moet iemand die het liefst alleen is steeds weer à contre-coeur deelnemen aan sociaal verkeer? Ik pres al die sociale mensen toch ook niet tot alleen zijn? 

Bekijk ook

• Kierkegaard
• De platenclub

Beeld boven: Portrettekening van Maarten ’t Hart door Rein Dool. Collectie: Literatuurmuseum

In 1993 presenteerde Maarten ’t Hart een boekenprogramma voor de VPRO, Tussen dag en nacht, waarin hij wekelijks rondom een bepaald thema drie schrijvers ontving. Met zijn enorme belezenheid had ’t Hart een gedroomde presentator kunnen zijn, maar in de televisiepraktijk leek al die kennis een vlot en onderhoudend programma vooral in de weg te zitten.

‘Het kan zich tegen je keren dat je zoveel weet,’ concludeerde hij later zelf ook, want ‘jij moet juist doen alsof je van niets weet en zoveel mogelijk te horen wilt krijgen.’

‘Maarten ’t Hart kan veel dingen, maar interviewen is daar niet bij,’ schreef Hugo Brandt Corstius. ‘Waar [Ischa] Meijer zijn gasten tot loslippigheid tracht te verleiden door een hoog tempo af te dwingen, daar brengt Maarten zijn gesprekspartners in een droomloze slaap door al zijn irrelevante opmerkingen driemaal te herhalen.’

Het programma stopte na een paar afleveringen, omdat ’t Hart last kreeg van hartritmestoornissen. ‘Achteraf vind ik het soms jammer dat ik er om gezondheidsredenen mee moest ophouden, maar het kan niemand ontgaan dat ik, niet direct in ’t bezit van een geruststellende zware basstem, en daarnaast ook veel te nerveus en bewegelijk, bepaald niet in de wieg gelegd ben voor televisiepresentator.’

Jiskefet bracht nog een parodie op het programma, met Herman Koch als giechelende Maarten ’t Hart.

Zonder gesprekspartners was hij overigens meer op zijn gemak, op YouTube staan zo’n tweehonderd filmpjes waarin ’t Hart boeken bespreekt.

Bekijk ook

• Boekenfilmpjes
• Maartens moestuin

‘Toppers van de eeuw’, zo noemden de GPD-kranten hun reeks artikelen in 1999 waarin werd teruggekeken op de hoogtepunten van de afgelopen honderd jaar. In juni 1999 was Maarten ’t Hart aan de beurt; hem was gevraagd ‘de roman van de eeuw’ te kiezen, maar dat ging hem te ver: ‘Mij zou het makkelijker vallen de honderd beste romans van de eeuw te noemen’.

Het compromis: het werd een top 10.   

• De Buddenbrooks van Thomas Mann    

• Les Thibault van Roger Martin du Gard   

• Niels Holgerssons wonderbare reis van Selma Lagerlöf   

• À la recherche du temps perdu van Marcel Proust   

• Bekentenissen van Zeno van Italo Svevo   

• Call It Sleep van Henry Roth   

• Die Insel des zweiten Gesichts van Albert Vigoleis Thelen   

• Kind tussen vier vrouwen van Simon Vestdijk   

• Light in August van William Faulkner   

• Tobias en de dood van J. van Oudshoorn   

De allerbeste? ’t Hart kon niet kiezen tussen Bekentenissen van Zeno en Call it Sleep. ‘Ik kan u dan ook alleen maar dringend aanraden beide romans te lezen en dan moet u voor uzelf maar uitmaken welke van de twee u prefereert.’  

Bekijk ook

• Aantal boeken
• Rangorde der kunsten

Vroeger, toen ik zelf nog geen kritieken schreef, ergerde ik mij in hoge mate aan die smalende, bittere toon. Wat gaf al die meestal volkomen terecht vergeten critici het recht zich zo laatdunkend uit te laten over iets dat naderhand zo belangrijk bleek te zijn? Vanwaar die onwelwillende, onheuse en vaak zelfs onbeschofte benadering van schrijvers door recensenten?

In ‘De bittere toon’ (Bzzlletin,1979) reflecteert ’t Hart op het schrijven van kritieken. Zelf schrijft hij dan al zo’n zeven jaar recensies en betrapt hij zich erop die ‘bittere, smalende toon’ nu ook in zijn eigen recensies terug te vinden.

Zijn verklaring: een boek met tegenzin lezen. Aan de hand van een kritische recensie die ’t Hart ontving na het verschijnen van De aansprekers (1979) zet hij zijn ‘theorie’ uiteen en sabelt ondertussen de desbetreffende recensent, P.M. Reinders, neer.

’t Hart nam zich voor nooit meer te schrijven over boeken waarvan hij van tevoren wist dat hij ze met tegenzin zou lezen en geïrriteerd zou bespreken.  

Bekijk ook

• De eerste recensie
• Taboe op populariteit

Beeld boven: Tekening van Maarten ’t Hart door Kees van Roemburg 

Veel literaire prijzen heeft Maarten ’t Hart in zijn carrière niet gekregen; na de Multatuliprijs in 1975 bleef het bijna twintig jaar stil op prijzengebied. En de prijs die hij in 1994 kreeg voor Het woeden der gehele wereld, zou wel eens een gemengd genoegen geweest kunnen zijn: het was de Gouden Strop, de prijs voor het beste spannende boek, en dus niet in de eerste plaats een literaire prijs.

Bovendien stond ’t Hart niet bekend als een liefhebber van het genre. Als kind had hij weliswaar talloze detectiveromans gelezen, maar die waren hem niet bijgebleven, en hij wist ook wel waarom: ‘Ze vergrootten het raadsel niet, ze verkleinden het, ze deden alsof alles oplosbaar was.’

Met als gevolg dat hij ‘een afkeer van het detectiveverhaal heeft opgedaan die wel niet zo sterk is als de afkeer van popmuziek of het stripverhaal maar die ik toch moeilijk kan overwinnen’.

Dat was misschien een tikje té polemisch, want spanning speelt in veel van zijn romans wel degelijk een grote rol. Overigens was ook de organisatie niet helemaal blij met deze grensoverschrijding – toen een jaar later nóg een literair auteur de Gouden Strop won (Tim Krabbé), werden de reglementen aangepast.

Bekijk ook

• Taboe op populariteit
• Popmuziek

Nooit heb ik mijzelf ergens aangeboden, nooit heb ik uit mezelf, ongevraagd, een artikel opgestuurd. Zo is er ook geen grond voor de beschuldiging dat ik overal in wilde schrijven of dat ik van de uitgever te horen zou hebben gekregen: zorg dat je overal in schrijft, dan word je beroemd.

Maarten ’t Hart was extreem productief: in de periode 1976-1978 verscheen gemiddeld eens in de drie dagen een artikel van hem in dag- of weekblad. Dat tempo werd weleens tegen hem gebruikt. Iemand die zo makkelijk en snel schrijft, die kon nooit een werkelijk groot literair schrijver zijn. Maar ja, hij kon er eigenlijk ook niets aan doen: de bladen publiceerden hem nu eenmaal graag, constateerde ’t Hart, zelf ook verwonderd over de ‘verbazingwekkende gretigheid’.

En er speelde nog wat anders: deels was ’t Hart bezig ‘de malaise van zich af te schrijven’, maar deels was het tempo ook een gevolg van het werk aan zijn proefschrift. Elke komma van zo’n wetenschappelijke proeve wordt zes keer omgedraaid, en vier jaar lang was hij bezig steeds nieuwe opmerkingen van de hoogleraar te verwerken.

Ter afleiding van dat monnikenwerk, ging hij als literator vrijuit schrijven en dat had, zeker in de beginjaren, een enorme productiviteit tot gevolg.

Bekijk ook

• De stekelbaars
• Taboe op populariteit

Beeld boven: Tekening van Maarten ’t Hart schrijvend aan zijn bureau door Jack Prince.

Lezen heeft vanaf het moment dat ik het geleerd had onvoorwaardelijk de eerste prioriteit gehad. Ik heb een heel grote hartstocht die mijn liefde voor boeken wellicht nog overtreft, en dat is muziek, maar ook de muziek neem ik in feite lezend tot mij want ik ken een stuk pas goed als ik het, meelezend in de partituur, beluisterd heb.

In Een deerne in lokkend postuur (2000) beschrijft Maarten ’t Hart wat het betekent om je leven te ‘verlezen’:

Al wat ik onderneem, levert altijd een alibi om te lezen. Toen ik een hondje nam, verdiepte ik mij terstond in de kynologische literatuur. Toen ik naar Warmond verhuisde en een hectare grond ter beschikking kreeg, ging ik niet zitten spitten, harken, schoffelen, maar verdiepte ik mij in boeken over tuinieren. (…) Zou ik aan de drank zijn, ik zou over drank lezen. Snoof ik of blowde ik of spoot ik, ik zou erover lezen.

Lezen is in feite mijn meest bestendige, mijn meest duurzame, mijn allesoverheersende passie. Alle andere activiteiten ontplooi ik slechts nu en dan, maar lezen doe ik elke dag. Op eten en slapen na is niets vanzelfsprekender dan lezen.

Bekijk ook

• Aantal boeken
• Literaire top 10

Zo’n 240 filmpjes maakte de Leidse boekhandel De Kler de afgelopen tien jaar met Maarten ’t Hart. Gesproken recensies van een minuut of drie, opgenomen bij hem thuis, waarin de schrijver vertelt over iets wat hij gelezen heeft. Niet meer, niet minder, heel simpel. Als het mooi weer is, zitten ze in de tuin en wordt ’t Hart begeleid door de vogeltjes.

Gelukkig voor de boekhandel is hij meestal enthousiast, soms wel een beetje kritisch, maar nooit ontmoedigend. En hij toont zich een alleslezer: van de biografie over Cissy van Marxveldt tot een dikke roman van Paul Auster, van Robert Welagen tot een thriller van Jo Callaghan – waarover hij verrassend enthousiast is, gezien zijn aarzeling bij het genre.

Het laat zien hoe onbevangen ’t Hart is blijven lezen, zonder vermoeidheid of cynisme, eigenlijk net zo vrolijk als zijn muziekrecensies meestal waren.

Bekijk ook

• De muziekrecensent
• Televisiepresentator

Foto boven: Beeldfragment uit video van Maarten ’t Hart voor Boekhandel De Kler over De achterblijvers, 21 november 2023 

Lange tijd was Maarten ’t Hart lid van een platenclub, die in 1963 was begonnen vanuit de Leidse studentenvereniging Catena. De leden van die club lieten elkaar muziek horen: een van hen zette een plaat op – bij voorkeur zo obscuur mogelijk – waarna de rest mocht speculeren over wat er te horen was. Bij fouten of gênante missers kon de ongelukkige luisteraar op hoongelach rekenen.  

We kennen dit reilen en zeilen vooral dankzij ‘Hondenmuziek’ uit de verhalenbundel De moeder van Ikabod (2016), waarin ’t Hart op montere toon vertelt over de avonden, daarbij en passant de kans waarnemend enkele muzikale rekeningen te vereffenen. Wanneer iemand Simeon ten Holts Canto ostinato opzet, legt ’t Hart zijn personages termen in de mond als ‘superkitsch’ en ‘kutmuziek’. Alleen de hond vindt het mooi, vandaar de titel van het verhaal.  

Was het dit muzikale meningsverschil waardoor ’t Hart besloot niet langer mee te willen doen? In de afscheidsmail houdt hij het op een pragmatischer reden; de club werd gewoon te groot.  

Als de platenclub door de uitbundige aanwas van nieuwe leden nu nog verder uitdijt, betekent het, zo heb ik berekend, dat ik een volgende keer, met mezelf erbij, 14 mensen van thee etc. moet voorzien. Ik vind dat te gortig worden. Dan kom je als gastheer echt helemaal nergens meer aan toe dan catering.

Bekijk ook

• Einzelgänger
• Roef

Het was Johann Sebastian Bach die de muziekliefde van Maarten ’t Hart deed ontbranden. De vonk was een stukje uit een cantate, en het is nog altijd dat deel van het oeuvre dat hem het meest raakt. ‘Ik vind dat Bach in zijn Cantates wel zijn allermooiste muziek heeft verborgen. Er zijn werken bij die ik nog altijd beluister met dezelfde ontroering als toen ik ze voor het eerst hoorde.’   

Vanaf dat eerste moment neemt hij zich voor zijn leven te wijden aan het verzamelen van luisterervaringen, beschrijft hij in een ontwapenend essay ‘De cantates van Bach’ (2000). Het waren andere tijden: lang niet alle cantates waren opgenomen, grammofoonplaten waren duur, en uitvoeringen waren zeldzaam (en dan ook nog eens ver weg: Amsterdam, Leipzig!).

Inmiddels zijn er diverse complete uitvoeringen en via internet kun je zelfs uitvoeringen vergelijken. De exclusiviteit is eraf, en het tekent de liefde voor muziek dat ’t Hart daarover niet moppert. YouTube? ‘Geweldig!’

Bekijk ook

• Cantate 147
• Mozart

Beeld boven: Portret van Johann Sebastian Bach door Elias Gottlieb Haussmann, 1748 

‘Ik vind dat Bach moet worden gespeeld op het instrument waarvoor het is bedoeld,’ aldus Maarten ’t Hart in een interview in 2019. Bijvoorbeeld op een kerkorgel dus, maar dat leek een onbereikbaar instrument.  

Als kind in Maassluis mocht hij zo nu en dan op het orgel van de Groote Kerk spelen, maar dat ging niet zomaar. Meneer Oranje, de plaatselijke organist wilde de kleine Maarten best achter het orgel laten zitten, maar kwam ‘ook tot vrij simpele handelingen (broek uitdoen, je laten betasten door meneer Oranje).

‘Heel erg vond ik dat niet, heel plezierig evenmin, maar ik had het ervoor over als ik orgel mocht spelen,’ schreef hij aan Elsbeth Etty. Het werd de inspiratie voor het begin van Stenen voor een ransuil (1971). 

De liefde voor het instrument bleef, vooral voor Bach, zozeer dat hij het eigenlijk als ‘tijdverspilling’ beschouwt ‘om enige andere componist zelf te spelen’. In later jaren was hij welkom om het orgel van de protestantse kerk in zijn woonplaats Warmond te bespelen. En dan zónder lastiggevallen te worden. 

Bekijk ook

• Maassluis
• Stenen voor een ransuil

Foto boven: Maarten ’t Hart achter het orgel in de St Pieterskerk in Leiden, 1984. Fotograaf: Loek Zuyderduin

De eerste keer dat Maarten ’t Hart Hanneke van den Muyzenberg ontmoette, de vrouw met wie hij zou trouwen, maakte ze een goede indruk op hem, en dat was te danken aan de muziek. Het gesprek was gekomen op Mozart, en ter illustratie van het punt dat ze aan het maken was, zong ze een stukje uit het strijkkwartet KV 387.

’t Hart herinnert zich dat zij dat zo allemachtig mooi en zuiver deed, dat hij meteen heel zeker wist: ‘“Goh, dat is iemand die echt van Mozart houdt.” Aldus heeft de muziek zelfs een beslissende invloed op de keuze van een huwelijkspartner,’ concludeert hij in Het roer kan nog zesmaal om (1984). 

Van den Muyzenberg is fluitist, en al hun huwelijksjaren hebben ze met veel genoegen samen kunnen musiceren, ‘al ben ik dan als pianist lang zo goed niet als zij als fluitist,’ vertelde ’t Hart aan Elsbeth Etty in 2019.

‘Iets wat bevredigender en grootser is dan samen de b-klein sonate voor dwarsfluit en toetsinstrument van Bach te kunnen spelen, moet ik nog tegenkomen.’ 

Bekijk ook

• Mozart
• Een gelukkig huwelijk

Een van de vele redenen dat Maarten ’t Hart dankbaar is voor de ervaring dat hij als kind al vroeg een stuk van Bach hoorde, is dat hij daarom nooit naar popmuziek heeft hoeven luisteren. ‘Het was meteen bam! Daarna is er ook nooit iets anders gekomen. The Beatles, Rolling Stones, Elvis Presley of al die flauwekul meer, nooit heeft iets Bach kunnen overtreffen.’  

Toch heeft ’t Hart zelfs over popmuziek een stuk geschreven, onder de sprekende titel ‘De daverdreun’ (Hollands Maandblad, 1995). Geen goed woord heeft hij ervoor over: ‘jazz, blues, reggae, countrymuziek, pop, musical beschouw ik als gedegenereerde rommel.’

Hij is nog wel bereid toe te geven dat dat ‘een levensgroot vooroordeel’ is, maar ‘hoor ik een enkele keer iets wat afkomstig is uit het rijk der duisternis van die gedegenereerde rommel, dan weet ik onwrikbaar zeker dat het doodzonde van de tijd is om er ook maar één minuut aandacht aan te verspillen.’  

Is álle popmuziek verachtelijke herrie? Nee, er is één nummer dat zijn goedkeuring kan wegdragen: Procol Harums ‘A Whiter Shade of Pale’. ‘De tekst is weliswaar onbegrijpelijk, maar de muziek is groots. Die muziek is dan ook een originele bewerking van de inleidende sinfonia van cantate 156 van Bach.’ 

Bekijk ook

• Cantate 147
• Bach

Wat is de hoogste kunst: muziek of literatuur? Net zo’n vraag als: wat zou je liever zijn, doof of blind? Een onmogelijke vraag, en die onmogelijkheid illustreert Maarten ’t Hart door er twee totaal verschillende antwoorden op te geven.

In de jaren negentig nog, plaatst hij de muziek huizenhoog boven al het andere in het essay ‘Rangorde der kunsten’ (Een havik onder Delft, 1992). ‘Het is eenvoudig een overtuiging, de overtuiging dat wat muziek is en meedeelt en in je gemoed bewerkstelligt al wat een gedicht of roman kan meedelen ver overstijgt.’ Muziek heeft bovendien het voordeel dat tijd noch taal een barrière hoeft te zijn. Voor cantate BWV 87 zou hij de hele letterkunde willen opgeven. 

Maar wanneer hem in 2019 dezelfde vraag in een interview wordt gesteld, geeft hij een heel ander antwoord. Weg is het allesoverstijgende gemoed: ‘Ik zou het erger vinden als ik niet meer kon lezen. Muziek is vluchtiger. Je kunt er diep door geraakt worden, maar dat gevoel is vrij snel weer voorbij.’

Grappig genoeg noemt hij ook hier een voorbeeld: David Copperfield van Charles Dickens, dat ‘is met geen muziekstuk te vergelijken’.  

Bekijk ook

• Lezen
• Bach

Hanneke van den Muyzenberg, de echtgenote van Maarten ’t Hart, vertelt in Biesboek (1968) over haar vriendschap met Eva Biesheuvel: ‘Eva en ik kennen elkaar al heel lang. Niet zo lang als Maarten en Eva, maar toch van ver voordat Maarten en Maarten elkaar ontmoetten. Eva en ik hebben elkaar dus als wij elkaar zien van alles te vertellen.’   

De kwestie is namelijk deze: je hebt Maarten en je hebt Maarten, en welke Maarten is nou Maarten? 

In eerste instantie lijkt er volgens Hanneke ’t Hart voor een muzikale luisteraar geen probleem: Máarten (high pitch) was de eigen echtgenoot, Màarten (low pitch) die van de ander. Dit onderscheid was strikt objectief, zonder waardeoordeel. Toch is het moeilijk om niet de indruk te wekken dat één Maarten de voorkeur krijgt. De vriendinnen probeerden verschillende oplossingen: van ‘mijn Maarten, jouw Maarten’ tot ‘mijn Maarten sakmaarseggen’, maar als doctorandussen in de Letteren voelde geen van deze oplossingen passend.  

Toen Maarten en Maarten op een zondagmorgen samen muziek maakten en het onderscheid tussen Máarten (high pitch) en Màarten (low pitch) onder die omstandigheden niet meer werkte, vonden ze de oplossing: in geval van nood werd het simpelweg MaartenMáarten.  

En zo blijft de vraag ‘welke Maarten is nou Maarten?’ net zo raadselachtig als het verhaal zelf, en dat is precies de bedoeling. 

Bekijk ook

• De hoofdprijs
• Naamgenoten

Foto boven: Maarten ’t Hart tijdens de benoeming tot ereburger van Maassluis, 1981. Fotograaf: W. van der Stelt 

Een van de dingen waarom Maarten ’t Hart vaak wordt geprezen is de overtuigende manier waarop zijn personages spreken. Volgens de schrijver zelf is dat mede te danken aan zijn achtergrond als bioloog. Want goed dialogen kunnen schrijven begint bij luisteren, en goed waarnemen.

Als bioloog ben je bezig met observatie van gedrag van dieren, terwijl je als schrijver gedrag van mensen observeert. Het enige verschil is dat ik bij mensen vooral luister naar wat ze zeggen, omdat ik graag goede dialogen wil schrijven. Bij een visje valt natuurlijk niks te luisteren.

Van een afstandje dus, zo kijkt hij naar de mens – en die buitenstaanderspositie bevalt hem goed. Wanneer hij met een groep schrijvers in Zweden is, voelt hij zich niet op zijn gemak: ‘Dat zijn van die drinkebroers, die tot diep in de nacht doorhalen. Ik zit ’s morgens om zes uur aan het ontbijt.’

Nee, dan de biologen, als je dan om zes uur gaat ontbijten zit de zaal vol, ‘want dat zijn allemaal van die vroeg-opstaanders. Dan begint de dag, dan worden de vogeltjes wakker.’

Bekijk ook

• Autobiografisch schrijven
• Goed geheugen

Waarom schrijven? Vier antwoorden van Maarten ’t Hart: 

Met schrijven ben ik begonnen in militaire dienst. Ik was op een laboratorium geplaatst om met ratten te werken, maar er was eigenlijk niks voor me te doen. Om toch de indruk te wekken dat ik hard aan het werk was, begon ik een roman te schrijven.
De Groene Amsterdammer, 1998

Meestal compenseert het plezier van het schrijven in zeker opzicht alle ellende die je vastlegt. Als het heel goed lukt om die ellende te verwoorden, werkt het eerder positief dan negatief. Je voelt je er niet echt beroerd om.
Bzzlletin, 1979

Waar het om gaat is dat je met je verbeeldingswereld méér kunt bereiken dan met de werkelijkheid, want je kunt méér beleven in je fantasie. Daarom schrijf je ook, denk ik, om alles wat je meemaakt te verrijken met alles wat je had mee kunnen maken, wat het had kunnen zijn.
Bzzlletin, 1979

Ik geloof dat de enige functie van de schrijver is: goed luisteren en kijken naar zijn hoofdpersoon die niemand anders is dan een afsplitsing van hemzelf. Een schrijver hoeft geen visie op de samenleving te hebben. Zijn enige taak is het karakter van zijn hoofdpersoon zo helder en zo eerlijk mogelijk te beschrijven. Op die manier ontstaat tegelijkertijd een beeld van de wereld.
Schrijven, 1980 

Bekijk ook

• Taboe op populariteit
• Schadevergoeding

Foto boven: Maarten ’t Hart aan zijn werktafel, jaren 90. Fotograaf: © Steye Raviez/MAI 

Wam de Moor is belangrijk voor Maarten ’t Hart. Niet alleen vanwege die verlossende eerste recensie die De Moor schreef over ’t Harts debuutroman, maar ook vanwege het begrip dat eruit sprak. De twee zouden enigszins bevriend raken, voor zover de verhouding schrijver-recensent dat toeliet.

Want De Moor bleef regelmatig over ’t Hart schrijven – soms zelfs met interpretaties waaraan ’t Hart zelf niet had gedacht: dat de wankele tred van de hoofdpersoon in De aansprekers (1979) die door de gladheid dreigt weg te glijden een parallel heeft in een wegglijdende grafsteen, had ’t Hart niet moedwillig gedaan, maar hij vond het een mooie vondst, schreef hij in een brief aan De Moor.

Begrijpelijk dat ’t Hart in een interview met De Moor verrassend open is over zijn geïsoleerde positie in de Nederlandse literatuur, en dat hij daar lang niet altijd blij mee is. Maar zijn huis in Amsterdam is verkocht, en terug kan niet meer. Over literaire critici: ‘Al die mensen wonen in Amsterdam, onverschillig of ze in Tilburg, Leiden of Utrecht werken.’

De Moor niet overigens, die woonde in Nijmegen, toch minder geïsoleerd dan ’t Hart.

Bekijk ook

• De eerste recensie
• Teylingerhof

Beeld boven: Correspondentie Maarten ’t Hart en Wam de Moor. Collectie: Literatuurmuseum

De bevriende schrijvers Maarten ’t Hart en Maarten Biesheuvel worden nogal eens door elkaar gehaald. Zo ook op de Leidse markt in december 2006, een dag nadat Biesheuvel de P.C. Hooft-prijs toegekend had gekregen.  

De groenteverkoper riep ’t Hart luidkeels toe: ‘Gefeliciteerd, Maarten, ik hoorde gisteravond laat op ’t nieuws, je hebt een belangrijke prijs gewonnen.’ Over de markt schalde hij: ‘Maarten heeft de hoofdprijs gewonnen.’ Toen ook de andere standhouders hem kwamen feliciteren, zag hij geen mogelijkheid meer het misverstand uit de wereld te helpen en voelde hij zich verplicht voor allen een rondje koffie te betalen.

Zijn verhaal hierover – ‘De hoofdprijs’ (De moeder van Ikabod & andere verhalen, 2016) – sloot hij af met: ‘Ondertussen hoop ik dat ze mij die prijs nooit toekennen, want één zo’n duur rondje koffie vind ik meer dan genoeg.’

Negentien jaar later werd hem die prijs toch toegekend. De uitreiking vond op zijn verzoek in zeer kleine kring bij hem thuis plaats; de directeur van het Literatuurmuseum schonk de koffie. 

Bekijk ook

• Maarten Biesheuvel
• P.C. Hooft-prijs

Foto boven: Maarten Biesheuvel met P.C. Hooft-prijs, 2006. Fotograaf: Mylène Siegers 

Sinds 1967 is Maarten ’t Hart getrouwd met Hanneke van den Muyzenberg – je zou denken dat het wijst op een gelukkige verbintenis. Maar in zijn romans en verhalen wordt het huwelijk als thema altijd verbonden aan ontrouw, rivaliteit, gevangenschap, strijd en fundamenteel onbegrip tussen de echtelieden. In een verhaal met de niet mis te verstane titel ‘Huwelijk rijmt op gruwelijk’ geeft de ik-persoon de volgende definitie: ‘een subtiel uitgewerkt systeem om elkaar wederzijds te kwellen’.

Dat zijn oeuvre bevolkt wordt door hoofdpersonen die erg op Maarten zelf lijken, en soms door echtgenotes die op Hanneke lijken, geeft te denken, net als het feit dat ’t Hart openlijk heeft verteld en geschreven over zijn eigen buitenechtelijke verliefdheden.

Op de logische vraag van biograaf Elsbeth Etty of de intense afkeer van het huwelijk die uit zijn werk spreekt ook opgaat voor zijn eigen huwelijk, heeft hij echter een glashelder antwoord: ‘Dan zou ik er toch allang een eind aan gemaakt hebben?’

Hanneke is een buitengewoon plezierig iemand, bescheiden, het volstrekte tegendeel van een opschepper, ze is krankzinnig goed in talen, leert nu Russisch alsof ’t een soort Fries is. (…) En zo kan ik nog wel even doorgaan. Je hebt het mis als je denkt dat er sprake is van een slecht huwelijk.

Bekijk ook

• Samen musiceren
• Autobiografisch schrijven

Foto boven: Maarten ’t Hart en Hanneke van den Muyzenberg op de begraafplaats in Maassluis, 1980. Fotograaf: Ronald Sweering 

Een eiland dat niet langer bestaat: wat een mooie locatie voor de verbeelding. Waar tegenwoordig industriegebieden en havens te vinden zijn, Botlek en Europoort, lag tot de jaren vijftig van de vorige eeuw het eiland Rozenburg.  

Het is waar de voorouders van Maarten ’t Hart vandaan komen, maar dat betekent nog niet dat het geromantiseerd kan worden: armoe, slecht eten en – het ergste – ‘altijd bar slechte dominees, want goeie dominees namen nooit een beroep aan naar Rozenburg’.

Kortom, een eigenwijs eiland, met eigenwijze eilanders die niets moesten hebben van pottenkijkers, zo beschrijft in zijn familiekroniek Magdalena (2015). Als kind had hij het plan opgevat om zijn overgrootvader te bezoeken, die zou dat vast leuk vinden:  

Maar het geheel in het zwart geklede, koboldachtige mannetje dat, toen ik de dijk afdaalde naar het daarmee vergroeide woninkje, vanachter zijn onderkomen tevoorschijn kwam, had mij tierend en scheldend van zijn erf af gejaagd, ofschoon ik hem herhaaldelijk toeriep dat ik een zoon was van zijn kleindochter Lena van der Giessen. Toen ik de dijk weer op klom, kwam hij me zelfs met een riek achterna. 

Bekijk ook

• Dominee Zelle
• Moeder

Foto boven: Maarten ’t Hart zittend in schoolbank, 1954. Collectie: Literatuurmuseum 

Er is niets waarvan Maarten ’t Hart meer houdt dan van muziek. Hoewel – zijn hondje Roef komt misschien in de buurt. Van ‘dat koolzwarte, uiterst levendige, grappige, verpletterend aandoenlijke [hou ik] met heel mijn hart en heel mijn ziel en al mijn kracht en al mijn verstand’.

Grote woorden, die ’t Hart verder eigenlijk alleen gebruikt voor Johann Sebastian Bach (in Mozart en de anderen, 2006) en die hij ook de hoofdpersoon van Het woeden der gehele wereld in de mond legt (1993).

Wanneer zijn Duitse uitgever op bezoek komt, schrikt Roef daar zo van dat hij ervandoor gaat en enkele uren zoek is. Het zijn sombere uren, waarin ’t Hart tot de overtuiging komt ‘dat je beter geen hond kunt nemen. Je gaat er teveel van houden.’

Maar het verlossende moment, wanneer het beestje onder de modder naar binnen komt wandelen, brengt grenzeloos geluk: ‘“Roefje, Roefje, Roefje,” riep ik zielsgelukkig, “o, Roefje, ben je daar weer!”’

Bekijk ook

• Bach
• Een bonte stoet dieren

Wanneer Maarten op een zonnige zondag in 1973 twee mannen voor zijn huis in Leiden ruzie ziet maken, maar vanachter de ramen slechts hun handelingen en gebaren kan waarnemen, betrapt hij zich erop dat hij, net zoals wanneer hij het gedrag van twee ratten observeert, bezig is met het protocolleren van hun gedragingen:

Zo hoorde ik mezelf mompelen: ‘balt vuist, heft linkerarm op, loopt in de richting van de ander, de arm gaat tegelijkertijd verder omhoog, het lichaam draait een kwartslag als hij nadert, loopt terug, staat stil en krabt hoofd, stampvoet, nadert opnieuw, de vuist ballend en de arm opheffend’.

In 1974 schreef Maarten ’t Hart in De Gids een scherpzinnig stuk over ethologie en menselijk gedrag. Zijn stelling is duidelijk: het maakt niet uit of gedrag nu aangeboren of aangeleerd is, wat telt is hoe goed het zich aanpast aan de situatie. In plaats van vast te houden aan de eeuwige discussie over nature versus nurture, pleit hij voor een pragmatische benadering: ‘Als gedrag van mensen (...) cultureel bepaald is, is het daarom nog niet minder goed vergelijkbaar met het gedrag van ratten.’

Bekijk ook

• Tellen en meten
• Ratten

Beeld boven: Illustratie uit De humana physiognomonia libri IIII door Giambattista della Porta, 1586

Zomergasten is er niets bij: voor Vrij Nederland interviewde de beroemde journaliste Bibeb Maarten ’t Hart in een marathonzitting van drie dagen, telkens van half twee ’s middags tot half elf ’s avonds.

Bibeb stond bekend om haar gedegen voorbereiding en lange interviewsessies. ’t Hart had zich voorgenomen een aantal dingen niet te zeggen, maar je kunt een paar uur alert zijn, niet dagen achter elkaar. Volgens hem had Bibeb net zo lang zitten duwen en trekken tot ze eruit had: ‘Ik zou dolgraag vrouwenkleren dragen, maar juist omdat ik het zo graag wil doe ik het niet.’  

Dat was natuurlijk niet het enige wat aan bod kwam in het twee grote pagina’s beslaande interview. Ze spraken ook over zijn afkeer van het feminisme, zijn opvoeding, het geloof, zijn vader. Het interview was een mentale uitputtingsslag, mopperde hij: ‘Alsof ik in psychotherapie ben gegaan en nu gezond ben geworden.’ 

Bekijk ook

• Boekenbal 1991
• Vader

Beeld boven: Interview Maarten ’t Hart met Bibeb in Vrij Nederland, 1979 

Muziek, boeken en natuur spelen een grote rol in het werk van Maarten ’t Hart, maar getalsmatig winnen de dieren. In haar lofrede voor ’t Hart ter ere van de P.C. Hooft-prijs nam Mensje van Keulen haar lijst op van alle ‘schepselen Gods’ die in zijn boeken zijn te vinden:

honden, poezen, koeien, dolfijnen, olifanten, ratten, apen, vuurvliegjes, stekelbaarzen, vuurbuiken, hommels, zweefvliegen, wespen, torren, wormen, muggen, platjes, bloedzuigers, maden, ruggenzwemmers, graankalanders, boomkikkers, spinnen, glimwormen, libellen, vlinders, krekels, zilvervisjes, donderkopjes, salamanders, springende padjes, smaragdgroene haantjes, tiendoorns, zeeltjes, graterige ruisvoorns, grondeling, houtpantserjuffer, scheltopusik, glassnijder, viervlek, paardenbijter, donderbolk, veenmol, os, geit, bok, bouvier, bunzing, otter, vos, muskusrat, inktvis, gifslang, vierstreepringslang, dwergmarmotje, muzikaal paard, dravende blauwschimmel, verwonde haas, woestijnmuizen die alles versnipperen, vleermuis die zacht klakkend tussen de schoorstenen door schiet, zwaluwen, regenwulpen, houtduiven, scholeksters, bosrietzanger, spechtvink, rode wouw, ijsvogel, mangrovevink, prieelvogel, sperwer, rijstvogeltje, raven, kippen, hanen, ganzen, spreeuwen, vinken, meerkoeten, Jezus Christusvogeltje, boomklever, havik, houterig vliegende duif, kleine karekiet, rode wouw, klapwiekende reiger, woelende heggemussen, stappende kauwen, grauwe vliegenvangers, buitelende gierzwaluwen, hobbelende eenden, dommelende futen, zingende spotvogels, koerende Turkse tortels, gekrijs van grutto’s, onthutst gekakel van pluimvee, onstuimig roepende winterkoningen, het zingen van de eerste zwartkop, de geduldige zang van een heggemus, de roep van de koekoek, het geschreeuw van kauwen, koolmezen die praats hebben, zingende roodborstjes die blijkbaar laat mochten opblijven, het klagend oe-oe van de bosuil, de kakellach van de groene specht, een nachtegaal die mee jubelt met de merels.

‘Ja, wat een prijswaardige, bonte stoet heeft zich in je unieke werk genesteld!’ besloot Van Keulen deze opsomming van 106 dieren – waarin overigens de titeldieren ortolaan en ransuil nog ontbreken.

Bekijk ook

• Mensje van Keulen
• P.C. Hooft-prijs

Beeld boven: Illustratie van een Ortolaan uit het boek Onze vogels in huis en tuin 2 van J.G. Keulemans, 1873  

Anders dan Reve, Hermans, Mulisch en Wolkers wordt Maarten ’t Hart niet gezien als een typische Tweede Wereldoorlogauteur. Toch heeft de Holocaust grote invloed gehad op zijn werk en op zijn persoonlijk leven.

Het was een van de redenen voor zijn geloofsafval: ‘Hoe heeft God dat ooit kunnen toelaten?’ In meerdere verhalen beschrijft hij hoe hij als jongetje weerzinwekkende antwoorden van zijn ouders kreeg op deze vraag en hoe hij hiermee worstelde als middelbare scholier.

Ook de hoofdpersoon uit zijn debuut Stenen voor een ransuil (1971) worstelt met de gedachte dat joden tot de hel veroordeeld zijn omdát zij geen christenen zijn, hij voelt een afschuw van God, ‘hoewel ik nog in hem geloofde. Maar daar begon de twijfel aan het christelijke geloof.’ Die afschuw heeft hem nooit verlaten: ‘ik word bang en huiverig als ik literatuur over Duitse concentratiekampen in handen krijg’.

In Magdalena (2015), het boek over zijn moeder dat hij op latere leeftijd schreef, noemt hij de Holocaust als de reden om geen kinderen te verwekken.

Bekijk ook

• Predestinatieleer
• Kierkegaard

Foto boven: Proces van Neurenberg. De aangeklaagden in hun dok, circa 1945-1946

Maarten ’t Hart las en schreef veel over Jezus. In zijn essay ‘Heeft Jezus echt bestaan?’ (De schrift betwist, 2011) beantwoordt hij de titelvraag bevestigend: ‘Vast en zeker heeft er na het begin van onze jaartelling betrekkelijk korte tijd een geëxalteerde knul rondgelopen die verkondigde dat het Koninkrijk Gods spoedig zou komen.’  

Maar ondanks al zijn studie kan ’t Hart de vinger niet leggen op de persoon Jezus, en vindt hij het onbegrijpelijk dat een vage gestalte al tweeduizend jaar zo’n invloed uitoefent. Misschien is het juist dat ongrijpbare dat hem fascinerend maakt.

Hij is overal inzetbaar, als de Joker in het prentenboek van de duivel. Het is heel jammer dat hij zelf niet kan zien wat er geworden is van zijn kortstondige optreden. Een tweede kruis zou niet nodig zijn. Hij zou zich meteen doodschrikken.

Bekijk ook 

• Predestinatieleer
• Lucia de Berk

Een romanschrijver die niet terugdeinst voor felle religiekritiek: daar heeft de Nederlandse literatuur er heel wat van. In 1981 portretteerde Haagse Post er vier, onder de kop ‘Schrijvers in de worggreep van Calvijn’: Jan Siebelink, Maarten Biesheuvel, Jan Wolkers en (achter de piano) Maarten ’t Hart. Allemaal een religieuze jeugd te verwerken, en allemaal met succes.

En de traditie hield niet op met deze generatie: Lucas Rijneveld zette in zijn debuutroman De avond is ongemak (2018) een pijnlijk beeld neer van een gereformeerd gezin dat sterk leek op dat waar hij zelf in was opgegroeid, en dat geldt ook voor Franca Treurs Dorsvloer vol confetti (2009).

En het zijn niet alleen de gereformeerden die het moeten ontgelden; W.F. Hermans liet in de jaren vijftig zijn personages ‘de katholieken’ fileren, en recenter was het Lale Gül die over haar streng-religieuze opvoeding schreef in Ik ga leven (2021). Het werd haar in eigen kring zeer kwalijk genomen; het Reformatorisch Dagblad omschreef haar als ‘de Maarten ’t Hart van de moslimwereld’.

’t Hart zelf vindt al die heisa maar overdreven, hij is er enthousiast over, maar vindt het ‘helemaal niet zo’n opstandig boek. (...) Ze is eigenlijk heel aardig over iedereen, alleen die moeder komt er een beetje ongelukkig uit.’

Bekijk ook

• De schrift betwist
• Waarom schrijft u?

Beeld boven: Karikatuur 'Schrijvers in de worggreep van Calvijn' (v.l.n.r. Maarten ’t Hart, Jan Siebelink, Maarten Biesheuvel, Jan Wolkers) door H.J. van der Veer 

‘…terwijl ik de groene tomaten plukte, kon ik aan niets anders denken dan het al of niet bestaan van God,’ schrijft Maarten ’t Hart over zijn worsteling met het geloof op jonge leeftijd, in Het roer kan nog zesmaal om (1984). ‘Soms denk ik, had ik toen Kierkegaard maar gelezen, dan zou het mij minder gekweld hebben.’

Als student kocht hij voor 25 cent een deel van de dagboeken van Søren Kierkegaard, waarna een grote bewondering ontstond voor de filosoof. Dankzij Kierkegaard kwam hij los van het calvinisme waarin hij was opgevoed. Zijn denken fascineerde hem, maar ook zijn schrijfstijl vond ‘t Hart ‘ongelofelijk goed’.  

In De ortolaan, het Boekenweekgeschenk van 1984, is Kierkegaard als ‘K’ doorlopend aanwezig in de gedachten van de hoofdpersoon, die zich verliest in een stille verliefdheid:

Toen ik boven was en de lichtjes kon zien op de Firth of Forth, keek ik naar de sterrenhemel en voelde een wrang smakende jaloezie omdat K. nog had kunnen schrijven; ‘... en wanneer ik ga onder de welving van de hemel, de vele sterren zie, dan voel ik mij toch niet vreemd in die enorme wereld – ze is immers van mijn Vader. En ik voel mij helemaal niet verlaten op het kruis van mijn leven, in mijn ellendigheid, want ik ben toch altijd onder Vaders ogen.’

Bekijk ook

• Verliefdheden
• Predestinatieleer

Beeld boven: Tekening van Søren Kierkegaard door N.C. Kierkegaard, circa 1840 

Wat mij vroeger vooral hinderde, was dat je in de bijbel op zoveel tegenstrijdigheden en onwaarschijnlijkheden stuitte die nooit als zodanig erkend werden. Alles wat dwaas en onbegrijpelijk was, werd weggepoetst, exegetisch weggegoocheld, spitsvondig weggeredeneerd. Of je moest er maar gelovig aanvaardend overheen lezen.

Vanaf november 1992 schreef Maarten ’t Hart columns in NRC waarin hij Bijbelse dogma’s ontkracht. Deze werden in 2011 gebundeld in De schrift betwist, aangevuld met nog niet eerder gepubliceerde stukken. ‘Een revelatie voor devote christenen en wankelmoedigen, een hart onder de riem voor de regelrechte goddelozen’, prijkt als aanbeveling op de achterflap.

Vanuit christelijke hoek werden zijn teksten over uiteenlopende onderwerpen zoals de oudste zoon, het bestaan van Jezus, de brede en de smalle weg en de babydoop als ongefundeerd bestempeld. De Nederlands Dagblad-criticus Hans Werkman neemt de schrijver kwalijk dat hij zich zo goed kan inleven in ‘de natuur, de muziek, de vrouw’, maar dat hij niet thuis geeft als het om geloof gaat: ‘Hij ridiculiseert geloof, kerk en gelovige en bestrijdt vervolgens dit beeld dat door hemzelf geschapen is.’

Helemaal terecht is dat overigens niet: ‘De bijbel is natuurlijk een schitterend boek om te lezen,’ vindt ’t Hart nog altijd. Het probleem zijn de gelovigen die menen dat alles precies zo is gebeurd, die maken het boek angstaanjagend, zeker voor de jeugd. Maar voor wie de bijbel met verbeelding durft te lezen, valt er veel te genieten.

Bekijk ook

• De ark van Noach
• De Bijbel

In het verhaal ‘De neef van Mata Hari’ (Het vrome volk, 1974) voert ’t Hart een zekere dominee Zelle op. De naar Maassluise maatstaven nogal flamboyante predikant doet de hoofden van de kerkgangers omdraaien als hij het verhaal komt binnenrijden op een racefiets, in een korte broek. Ook zijn manier van prediken is bijzonder expressief: ‘Niets kon daarmee vergeleken worden: hij kon de hel zo beschrijven dat de mensen met brandblaren de kerk verlieten’.

Dominee Zelles dronkenschap wordt nog door de vingers gezien. Maar als hij wordt betrapt op een prostitueebezoek, wordt zijn verdediging dat hij ‘die gevallen vrouwen één voor één tot Christus bracht’ niet geloofd en moet hij vertrekken.

De echte dominee Johannes Hendrikus Zelle, een eigenzinnige predikant die net als zijn naamgenoot in het verhaal een voorouder deelt met Mata Hari, voelde zich door dit verhaal in zijn eer aangetast. Per brief eiste hij een schadevergoeding van vijfduizend gulden, te betalen voor 1 februari 1980.

Aan zijn uitgever Theo Sontrop schreef ’t Hart dat hij de dominee in het verhaal had samengesteld uit twee figuren en noemde hij het geëiste geldbedrag ‘onzin van de echte dominee Zelle’. Hij betaalde niet, en de zaak liep met een sisser af. Jaren later vond hij dat hij de naam Zelle niet had moeten noemen. Daardoor dachten veel lezers dat de fictieve elementen in het verhaal ook op waarheid berustten.

Bekijk ook

• Autobiografisch schrijven
• Maassluis

Beeld boven: Brief dominee Zelle aan Maarten ’t Hart, 10 december 1979. Collectie: Literatuurmuseum

Als kind werd Maarten ’t Hart steeds banger voor de wederkomst van Jezus. ’s Morgens keek hij uit het dakraam om te zien of er wolken waren waarlangs Jezus kon afdalen.   

In Het roer kan nog zesmaal om (1984) reconstrueert hij hoe de doemverhalen die de dominees vertelden tot geloofstwijfel leidden. Hij kon niet begrijpen dat ongelovigen altijd verdoemd waren, het holde zijn begrip van schuld en rechtvaardigheid uit.  

Omdat ik het allemaal gretig in mij opnam, is het bij mij misgegaan. Het was mijn eigen opvatting van de predestinatie, en van Gods vrijmachtige genade, die mijn denken vergiftigde.

Later ontdekte hij dat Jezus nergens heeft gezinspeeld op ‘die afschuwelijke uitverkiezingsleer’, maar juist de boodschap van naastenliefde en vergeving uitdroeg. ’t Hart vond het dan ook ‘bijna niet te begrijpen dat desondanks zo’n huiveringwekkende presdestinatieleer de geesten eeuwenlang heeft kunnen vergiftigen’, zoals te lezen is in De schrift betwist (2011). 

Bekijk ook

• Jezus
• De schrift betwist

Beeld boven: uitsnede uit De tuin der lusten door Jheronimus Bosch 

Maarten ’t Hart staat niet bekend als een voetballiefhebber. Wanneer het Nederlands elftal speelt, is het genieten, maar dan wel van de stilte op straat, zo valt te lezen in Dienstreizen van een thuisblijver (2011).

Toch vroeg Vrij Nederland hem in 1981 om een boek van Desmond Morris over voetbal te bespreken, vanuit gedragswetenschappelijk perspectief. En dan blijkt dat hij wel degelijk menige wedstrijd met aandacht moet hebben gevolgd. Hij noemt het boek van Morris vrij geestig ‘een gemiste kans’, omdat hij geen oog had voor kwesties als: 

Waarom gaan spelers, naarmate het einde van een wedstrijd nadert, meer dribbelen en geven ze de bal minder vaak af aan een medespeler? Waarom kunnen spelers loepzuivere passes geven over afstanden van 40-60 meter en zijn ze niet in staat om, minder dan 10 meter van het doel, de bal loepzuiver in het doel te passen? Waarom slaat een keeper, na een vijandelijke treffer, als was hij een meeuw die wormen zoekt, zo vaak met beide handen enkele malen op het gras? Waarom zijn diagonale passes over het algemeen effectiever dan passes recht naar voren?

Voetbalhater? Deze observaties verraden het oog van een geoefend voetbalkijker. 

Bekijk ook

• Autoreclame
• Popmuziek

‘Ik heb altijd gevonden: een fatsoenlijk mens rijdt geen auto,’ schrijft Maarten ’t Hart in ‘De jacht op het rijbewijs’ (1996). Maar na ruim dertig jaar een fatsoenlijk fietser te zijn geweest, gunde hij zichzelf op zijn oude dag een comfortabeler vervoersmiddel. De jacht op het rijbewijs bleek vruchteloos, het autorijden bezorgde hem bovendien hartritmestoornissen.

Er zat wel een voordeel aan: ‘Sinds ik tweemaal voor mijn rijexamen gezakt ben, geniet ik elke dag uitbundig van de opsomming van de files op de diverse radiozenders.’ En met de komst van de door hem bejubelde OV-fiets had hij een oplossing voor het soms onhandige laatste stuk van zijn reizen met het openbaar vervoer.

Op zijn 59ste brak hij zijn been tijdens een fietsongeluk. Rijdend op zijn ‘gammele, bij de Gamma gekochte snertfiets’ sloeg hij over de kop. ‘Ik maakte mij daar geen zorgen over,’ beschrijft hij het ongeval in Dienstreizen van een thuisblijver (2011). ‘Vaker al was ik, nadat ik al te abrupt had afgeremd, door de lucht gevlogen. Ik smakte neer op het pad. Mijn rechterbeen raakte als eerste onderdeel van mijn anatomie de grond, ving de klap op.’

Hij moest geopereerd worden en lag een week in het ziekenhuis. Het duurde nog enige tijd voor hij weer normaal kon lopen, maar fietsen ging makkelijker: ‘Twee maanden na de doodsmak, stapte ik weer op de fiets.’

Bekijk ook

• Lijstduwer Partij voor de Dieren
• Autoreclame

‘Had ik toch’, zei mijn vader tijdens de avondboterham, ‘vandaag weer zo’n rare snoeshaan op ’t graf die mij zei: “Tuinman, ik wil er eerstdaags een punt achter zetten, maar voor ik er werk van maak, zou ik graag even poolshoogte nemen waar ik dan kom te liggen.”’

Pau ’t Hart (1915-1973) was grafdelver, al stond hij erop ‘grafmaker’ te worden genoemd – en absoluut geen ‘doodgraver’, want ‘ik graaf ze niet dood’. Hij werkte achtereenvolgens als plantsoenarbeider en stratenmaker, tot hij door de gemeente Maassluis werd aangesteld als grafmaker en beheerder van een gereformeerd kerkhof.  

Het beroep van zijn vader, waar ’t Hart zich als kind zo voor schaamde, komt in diverse van zijn verhalen en romans terug, waaronder De aansprekers (1979) en De vlieger (1998).   

Bekijk ook

• Vader
• Maassluis

In Een deerne in lokkend postuur (2000) relativeert Maarten ’t Hart zijn persoonlijke boekenbezit door het te vergelijken met de twee miljoen boeken van een universiteitsbibliotheek. ‘Je kunt in een heel leven nooit meer lezen dan één procent van wat een echte, grote bibliotheek bevat. Dat is opmerkelijk weinig,’ schrijft hij.

Toch heeft hij opmerkelijk veel onthouden van wat hij las, zelfs van boeken uit zijn jeugd. In de jaren vijftig, toen het lenen van een boek een dubbeltje kostte, was het belangrijk goed te onthouden wat je las, zodat je niet per ongeluk hetzelfde boek twee keer leende.

Zijn liefde voor boeken gaat hand in hand met een warme waardering voor de bibliothecaressen die hem gedurende de jaren hielpen: ‘Zou mijn leeslust in feite verkapte Vrouwendienst zijn? Het kan natuurlijk geen toeval zijn dat ik met een bibliothecaresse getrouwd ben.’

Bekijk ook

• Goed geheugen
• Een gelukkig huwelijk

Als je zoveel leest als Maarten ’t Hart, zou het vreemd zijn níet ooit in een jury terecht te komen. Toch is zijn enthousiasme voor die taak niet onverdeeld. Te veel fictie achter elkaar lezen is niet goed, dan krijg je ‘fictie frictie’. Daar lijden vooral literaire jury’s aan, en ‘daarom worden vrijwel altijd de verkeerde auteurs tot winnaars gekozen’.  

Toen hij in 1992 in de AKO-jury zat, vond hij de boeken van Margriet de Moor en Nelleke Noordervliet allebei prijswaardig. (Het werd De Moor.) Ook de bekroning van Marek van der Jagt – die mede dankzij Maarten ’t Hart de Anton Wachterprijs kreeg – had een vervelende bijsmaak; want het was een debuutprijs, en Van der Jagt bleek een pseudoniem van Arnon Grunberg. 

Dankbaarder was de taak die hem in 1977 werd toebedeeld, door boekenclub ECI, die hem met Fernand Auwera, Aad Nuis, Tom van Deel en Marga Minco titels liet kiezen die uitgegeven zouden worden in de reeks Schrijvers van Nu.

Mooie bijkomstigheid: een postume lange neus naar zijn vader, want die zei altijd: ‘“Met lezen en schrijven kun je geen geld verdienen.” Nou, dat valt reuze mee! Zelfs met lezen. Als jurylid van de ECI word ik heel goed betaald voor het lezen. Als mijn vader dat wist…’ 

Bekijk ook

• Aantal boeken
• Vader

Foto boven: ECI jury (v.l.n.r. Aad Nuis, Tom van Deel, Maarten ’t Hart, Marga Minco, Fernand Auwera), 1977. Collectie: Literatuurmuseum 

In een VPRO Boekengids-interview uit 2008 vertelt Maarten ’t Hart kort over zijn uitzonderlijk sterke geheugen dat hem dient als schrijver, maar ook als lezer.  

Ik heb in het algemeen een goed geheugen, ik onthoud eigenlijk altijd alles. Het is niet specifiek beperkt tot het eten van m’n jeugd, ik hoor ook de gesprekken nog van zestig jaar geleden. Ik weet bijvoorbeeld ook alle prijzen nog van vroeger. Ik heb ook allerlei allang niet meer in gebruik zijnde telefoonnummers van vrienden nog in m’n geheugen staan.

Ik zou soms wel willen dat ik een en ander kon wissen. Vaak weet ik van een boek dat ik vijftig jaar geleden gelezen heb nog precies op welke bladzijde een bepaalde uitspraak stond.

Bekijk ook

• Autobiografisch schrijven
• Dialogen

‘Ik lees veel liever een goede biografie dan een roman, tenzij die roman een meesterwerk is,’ schrijft Maarten ’t Hart aan Elsbeth Etty, als zij laat weten een boek over hem te willen schrijven naar aanleiding van zijn vijfenzeventigste verjaardag.  

Dat is echter niet bemoedigend bedoeld, want ‘ik heb het altijd een akelige gedachte gevonden dat ooit iemand een biografie over mij zou schrijven’. Van verjaardagen houdt hij ook al niet. ‘Als kind heb ik mij al voorgenomen: later, als ik groot ben, vier ik nooit mijn verjaardag.’  

Maar alle pogingen blokkeren zou hypocriet zijn, als liefhebber van het genre, dat begrijpt hij ook wel. Het boek van Etty komt er dus: Minnebrieven aan Maarten (2019). Geen biografie, maar een beschouwing, waarvoor ze de schrijver uitgebreid interviewt.

Zo kan ’t Hart het verhaal toch een beetje sturen, want ‘een biografie na je dood waar je zelf geen vat meer op hebt’, daar moet hij toch niet aan denken. 

Bekijk ook

• Autobiografisch schrijven
• Einzelgänger

© Foto mock-up fictieve autobiografie: ANP/Hollandse Hoogte/Gerard Wessel

‘Sinds 1 januari 1960 – vanaf die datum heb ik bijgehouden wat ik lees – heb ik tot nu toe 10.842 boeken gelezen,’ meldt Maarten ’t Hart in Een deerne in lokkend postuur, zijn kroniek van het jaar 1999. Dat zijn gemiddeld zo’n driehonderd boeken per jaar, rekent hij uit. Hij schat in dat hij in de jaren ervoor, vanaf 1951 – het moment dat hij goed kon lezen – tot 1960, ongeveer evenveel zal hebben gelezen en dat er dus zeker nog ruim 2.000 boeken bij dat aantal mogen worden opgeteld.

Als je die rekensom zou doortrekken naar 2025, komen er nog eens 7.800 boeken bij. Dat zou betekenen dat Maarten ’t Hart in zijn leven tot dusverre zo’n 20.642 boeken heeft gelezen.

Is dat nou veel? Nee, vindt hij zelf: ‘Kan je iemand belezen noemen die nog niet eens één procent gelezen heeft van wat de Leidse universiteitsbibliotheek bevat?’

Bekijk ook

• Goed geheugen
• Bibliotheek

Bach, Mozart, Schubert; houdt Maarten ’t Hart alleen van de grote klassieke componisten? Nee, zeker niet, ook naar Prokofjev, Strauss en Medtner luistert hij graag. Van die drie is de laatste verreweg het minst bekend: Nikolaj Medtner is een Russische componist die vooral veel pianomuziek schreef met een zo niet blijmoedige, maar dan toch in elk geval hoopgevende klank. ’t Hart beschouwt zijn stukken als ‘kostbare kleinoden die bescherming bieden tegen ontstemming, ergernis, een losgebroken geit of slechte recensies’.  

Er zijn overigens ook beroemde componisten die ’t Hart veel minder kan waarderen: Mahler of Sjostakovitsj, die zijn hem vaak veel te somber, te depressief en te veel ‘hoor mij eens met mijn gevoelens (…) Ik zeg niet dat ik depressief ben, maar wel dat ik van dit soort muziek echt last zou kunnen krijgen.’   

Ook Bach schreef genoeg droevige muziek. Alleen hoor je in die muziek altijd nog de hoop op een hiernamaals, en zelfs al gelooft ’t Hart daar zelf niet in, het maakt de muziek in elk geval een stuk draaglijker. 

Bekijk ook

• De platenclub
• Kierkegaard

Beeld boven: Sinfonie der Tausend door Gustav Mahler 

‘De Arjen Robben onder de componisten’, een verrassend compliment van iemand die bekendstaat als ‘een onverzoenlijk tegenstander van voetbal’. Toch is dit de manier waarop Maarten ’t Hart Mozart typeert, de enige componist die hij nog hoger acht dan Bach.

‘Als iemand het bestaan van God bewijst is het voor mij Mozart,’ sterker nog, in het 23ste pianoconcert wordt meer waarheid geopenbaard dan in de Bijbel, zo schrijft hij in Mozart en de anderen (2006). Dat heeft niet alleen te maken met de kwaliteit van de muziek, maar vooral met het ogenschijnlijke gemak waarmee de composities tot stand kwamen. Dat maakt indruk op ’t Hart:

Er zit geen vlekje op, het is net als in de natuur. Dan kijk je naar een beestje en is het helemaal perfect. Mozart schreef alles in één keer op. In de partituur van het Ave verum corpus zit geen enkele doorhaling. Het is bijna niet te bevatten dat iemand dat kan. Daar zit een brein achter dat bijna niet menselijk is.

Bekijk ook

• Voetbalkenner
• Popmuziek

Beeld boven: Portret Wolfgang Amadeus Mozart door Johann Nepomuk della Croce, circa 1781 

Toen Maarten ’t Hart als achtjarige bij een vriendje op bezoek was en een stukje pianomuziek hoorde, wist hij niet wat hem overkwam. Hij was ‘zo hevig aangedaan dat onderweg naar huis een druilerige novemberregen gelukkig maskeren kon dat de hele tijd tranen over m’n wangen biggelden’.  

Het ging om muziek van Bach, en die componist is hem zijn hele leven dierbaar gebleven. Wat hij hoorde was een bewerking van een koorwerk, een koraal uit de cantate BW147, door Myra Hess gearrangeerd voor piano – een instrument dat in Bachs tijd nog niet eens bestond, maar dat wist de jonge Maarten natuurlijk niet. Er ging een wereld voor hem open, want tot dat moment was de meeste muziek die hij had gehoord afkomstig van wankele stemmen in de kerk: ‘een karig dieet van honderdvijftig psalmen en negenentwintig gezangen’, schrijft hij in zijn essay ‘De cantates van Bach’.

Al die jaren dat hij zonder kennis van Bach had geleefd, je kon het gerust ‘verknoeide’ jaren noemen, schrijft hij in Het roer kan nog zesmaal om (1984). De cantates werden zelfs zo belangrijk voor hem, dat hij het maar vreemd vond dat er ook muziek bestond zónder zang. ‘Waartoe dienden muziekstukken die niet geschreven waren als begeleiding van zang?’ Hij bedacht er de term ‘zomaarmuziek’ voor. 

Bekijk ook

• Bach
• Lezen

Foto boven: Maarten ’t Hart zittend op bank. Collectie: Literatuurmuseum 

Vrijwel nergens is Maarten ’t Hart stilistisch zo vrij als in zijn cd-recensies voor het tijdschrift Luister. Soms is iets gewoon ‘Wat een feest. Geweldig!’ (over Paul van Zelm die Mozart speelt) en soms ook niet: ‘Dit is totaal machteloze muziek. Waarom heeft Frank Beermann deze muziek uit de kast gehaald? Vergetelheid is hier toch een grote zegen’ (over Heinrich von Herzogenberg).  

Soms heeft hij ook kritiek op de platenmaatschappij: ‘Ruim 80 minuten muziek is hier overigens over twee cd’s verdeeld. Kon dat niet anders?’ Zonde van de lege ruimte, meent de altijd zuinige ’t Hart. 

Jarenlang en met grote regelmaat bespreekt ’t Hart nieuwe klassieke albums en dat doet hij met merkbaar plezier. En goed ook, hij maakt je vrijwel altijd nieuwsgierig naar de besproken muziek: ‘Overal waar de pauken hun kop opsteken is Simon Rattle er als de kippen bij om dat te benadrukken’, of over zijn uitvoering van Brahms’ Ein deutsches Requiem: veel te veel ‘upgejazzt’.

De vrolijke stukjes geven je een mooi idee over hoe Maarten ’t Hart luistert.  

Bekijk ook

• Voetbalkenner
• Criticus

Dat Simon Vestdijk een van Maarten ’t Harts lievelingsschrijvers is, heeft hij nooit onder stoelen of banken gestoken. Een van de redenen om zo blij te zijn met de P.C. Hooft-prijs was omdat zijn naam nu in één adem met die van Vestdijk genoemd kon worden.  

Niet alleen als schrijver bewondert hij Vestdijk, maar ook als luisteraar en muziekliefhebber. In een artikel voor de Vestdijkkroniek uit 1979 (een van zijn productiefste jaren) zet Maarten ’t Hart op een rij welke rol muziek in Vestdijks oeuvre speelt. Wat romans en gedichten betreft, is die rol nog verrassend klein: een handjevol gedichten en eigenlijk maar één roman (De koperen tuin). Met zijn non-fictie maakt hij het wel een beetje goed: de Verzamelde muziekessays beslaan tien banden.  

’t Hart doet een interessante observatie over de soms wat koele stijl waarin Vestdijk over muziek schrijft: ‘Kan het zijn dat hij zó persoonlijk bewogen was dat hij, zoals hij in zijn romans ook vaak doet, wel afstand moest nemen via de houding van een onbewogen analyticus?’

’t Hart doet dat zelf niet: die laat het zonder aarzeling weten wanneer Bach hem de tranen over het gezicht doet biggelen. Je hoeft niet te vluchten voor de emoties die muziek oproept, dat heeft hij dan weer indirect van Vestdijk geleerd.  

Bekijk ook

• Verbazingwekkende gretigheid
• Cantate 147

Foto boven: Simon Vestdijk achter de piano in zijn huis te Doorn, 1958. Fotograaf: Joan van der Keuken