Over de rand

M. Vasalis is een geliefde Nederlandse dichteres. Haar dichtersnaam is het pseudoniem van Margaretha Droogleever Fortuyn-Leenmans, die in 1909 in Den Haag werd geboren in een vrijzinnig socialistisch milieu. Zij studeerde medicijnen en enkele jaren antropologie en specialiseerde zich tot psychiater, een beroep dat ze tot haar zeventigste uitoefende. Ofschoon ze ook proza schreef – kritieken, essays en een novelle – werd ze vooral bekend als dichter. Als zodanig debuteerde ze in het literair maandblad Groot Nederland in 1936 en publiceerde bij leven drie bundels gedichten, in totaal slechts honderd verzen. Na het verschijnen daarvan – in Parken en woestijnen (1940), De vogel Phoenix (1947) en Vergezichten en gezichten (1954) – zweeg ze vrijwel geheel. Na haar dood (in 1998) verscheen de postume bundel De oude kustlijn (2002) met nog eens vijftig nieuwe gedichten. Haar kleine oeuvre werd ongekend populair zowel bij poëzieliefhebbers als bij het grote publiek. Ze kreeg er twee oeuvreprijzen voor: de Constantijn Huygensprijs (1974) en de P.C. Hooft-prijs (1982).

Waar is die hand geweest? Hoe kan dat, een hand uitsteken naar een angstwekkend ‘buiten’: naar iets wat erger is dan de dood? In acht regels gebeurt er iets heel avontuurlijks en griezeligs. Je belandt in een mysterieuze andere realiteit.

Ich möchte mich verschwenden

Margaretha Leenmans, bijgenaamd Kiekie of ‘Kiek’, begon al jong te dichten.

Het is een jeugdige romantische verbeelding van weg-willen, van ontgrensd willen zijn en samenvallen met een veel groter element: de zee.

Ze wil zich vergooien in een groot ideaal, en identificeert zich met de mannen in het lied van Marlene Dietrich, die zich als motten doodvliegen in het licht. Zij cirkelen om een mooie vrouw, de jonge Vasalis zoekt naar een groot ideaal en kan dat niet vinden. Het Grote Doel waarin Kiek zich zou willen storten – dat eenheid zou kunnen scheppen in haar innerlijke verdeeldheid – is niet voorhanden. Maar alles is beter dan burgerlijkheid. Haar vroege gedichten laten vaker zo’n nietzscheaans levensgevoel zien, uitgedrukt in sensitivistische bewoordingen die schatplichtig zijn aan Gorter. Haar handschrift verliest hier ook zijn schoolse, kalligrafische karakter:

Bij de vergelijking van die zuinige monden met beursjes denk je aan geknepen monden en aan krenterigheid. Zij wil het tegendeel daarvan: verspillen. Weg met het zondebesef, geen slaaf zijn maar koning. Het tegendeel van het burgerlijk leven ligt hier in de vrije natuur, het vers gaat in een hogere versnelling: het wordt een lyrisch klankspel, door de herhalingen, de binnenrijmen en de alliteraties. Deze eerste strofe eindigt met de climax van ‘verdrinken in een golvend verdriet’ – alsof het verdriet een zee is. Een ‘groot en gelukkig verdriet’ zelfs. Vasalis schreef veel gedichten over de dood, die weinig afschrikwekkend voor haar is. Ook sterven is een vorm ontgrenzing, van opgaan in iets groters.

Zwerven

Tijdens een kuur in een guesthouse in Zuid-Afrika – waar ze negen maanden lang in de droge hitte van de Karoo genezing zoekt voor reuma – ziet ze een keer een groepje zwarte trekarbeiders langskomen. Het idee van een nomadisch leven spreekt haar aan. Ze beschrijft die ontmoeting in een brief aan haar ouders:

Hieraan ontspringt het gedicht ‘De trek’. De omstandigheden zijn wat veranderd. De ‘ik’ is er alleen en ze zit op een hek; slechts de zwarte vrouw en haar ‘stil-starende kleine zonen’ worden genoemd, er wordt geen gesprek gevoerd – en ook andere verhalende aspecten van bovenstaande tekst vervallen, maar sommige beelden en bewoordingen uit deze brief komen letterlijk terug in het gedicht.

Vasalis transformeert deze ervaring tot poëzie, door haar te subjectiveren. Alle aandacht valt zo op de wens die tot stand komt door deze – nu woordeloze – ontmoeting. Het beeld van de zwarte vrouw met haar kleine zonen roept in de ‘ik’ een plotseling verlangen op naar ongebondenheid, haveloosheid en rust. De volwassen mannelijke figuren zijn geschrapt omdat deze spiegeling tussen ik en ander beter werkt tussen seksegenoten: je ziet jezelf beter terug in de ander als de ander van dezelfde sekse is. Daardoor kan de zwarte vrouw in de ‘ik’ dat grote verlangen wakker maken.

Op het handschrift van het in Zuid-Afrika ontstane vers ‘Het ezeltje’ schrijft ze in 1937 dit motto:

Het is een wens tot verspilling die in dit motto wordt geuit, een verlangen naar jouïssance, zelfverlies. Voluit leven, risico’s nemen, zwerven, het glas tot op de bodem ledigen en het dan stukgooien, dat is de jonge Vasalis ten voeten uit. Haar manier van schrijven heeft ook iets van ‘verschwenden’, van de woorden op papier slingeren wanneer ze in een toestand van verhoogde waakzaamheid verkeert. Of zij toegang heeft tot verrukkingen of verschrikkingen, dat maakt niet eens uit. Als het maar komt van dat jenseits, of uit dat rauwe zielsgebeuren, dat ze niet vat in conventionele religieuze termen. Ze bericht ervan, als reiziger naar de rand van de wereld, waarin de tijd is losgebroken, zoals in het angstwekkende gedicht ‘Tijd’, uit Parken en woestijnen:

Het schrijven vanuit dit grensgebied is onderdeel van een beleving, waar alle reflectie stilstaat, die haar levensbron lijkt te zijn. Het schrijven overkomt haar als een bijproduct van die verhevigde waarneming. Het wordt haar geschonken. Als ze in zo’n stemming of toestand aan het schrijven gaat, staat het vaak direct goed op papier. Vasalis’ manier van werken is – behalve uit de mededelingen die ze er zelf over doet – ook af te leiden uit de nagelaten handschriften. Ze construeert haar gedichten niet, er is geen sprake van een langzaam schriftelijk proces van conceptie, groei, verandering en weer opnieuw beginnen aan hetzelfde vers. Ze schrijft haar gedichten gewoonlijk in één keer op en meestal is het die eerste keer vrijwel definitief. We weten dit omdat Vasalis soms een pasgeschreven vers aan iemand toestuurt – aan haar ouders bijvoorbeeld – en omdat ze gedichten soms direct in een dagboek noteert. Bovendien bewaarde ze kladversies waaruit duidelijk wordt dat gedichten ofwel terzijde werden gelegd of met geringe wijzigingen gepubliceerd werden. Verschillende versies hebben slechts minimale afwijkingen ten opzichte van elkaar. Bovendien schrijft ze in haar dagboek (14-3-1980) dat ze niet kan werken aan eenmaal geschreven gedichten.

Als je kijkt naar het eerste handschrift van ‘Het ezeltje’, gedateerd maart ’37, zijn er maar een paar woorden doorgehaald en verbeterd, maar dan krijgen we ook meteen de definitieve tekst. Eerst luidde het begin:

In de korte blauwe schemering
deed ik een kleine wandeling
en, menende alleen te zijn,
zong ik een zacht banaal refrein
de grond was rood, gebarsten-droog
de lucht was dun & vreeslijk hoog

Later zijn regel 3 en 4 geschrapt. Bij het overschrijven is de definitieve versie al tot stand gekomen.

Het ezeltje
In de korte, blauwe schemering
deed ik een kleine wandeling.
De grond was rood, gebarsten-droog.
De lucht was dun en vreeslijk hoog,
en blauwe distels stijf en grillig
ritselden driftig en onwillig.
Stil grazend naast een grijze rots
zag ik opeens op hoge benen
een jonge ezel; zijn oren schenen
doorzichtig, zijn gelaat was trots.
Zijn lange, ambren ogen blonken
Als water, ernstig en bezonken
en onpartijdig was zijn blik.
En na een korte, felle schrik
verstarde ik in verwondering.
Of kan het eerbied zijn geweest
Voor dit schoon, ongeschonden beest,
waarmee ik langzaam verder ging?
Een pijnlijke herinnering:
zo ben ik vroeger ook geweest.
Die gaafheid en zachtzinnigheid,
onzware ernst en droomrigheid,
o kon ik dat nog ééns herwinnen,
kon ik nog ééns opnieuw beginnen.

Onaffe fragmenten hernemen is er bij Vasalis niet bij. De volgende keer dat de stemming van verhoogd bewustzijn zich aandient is altijd vers, onvergelijkbaar en uniek. Ze begint dan liever aan een nieuw gedicht.

Mystieke ervaringen

Al tijdens haar studententijd heeft Kiek merkwaardige belevingen die zij zorgvuldig documenteert. Het zijn gelukservaringen als deze.

Dit soort wonderbaarlijke belevingen worden meestal ontketend in de natuur en ze blijken een belangrijke bron vanwaaruit ‘M. Vasalis’ haar gedichten gaat schrijven. Ook in het jeugdwerk zijn al extatische natuurbeschrijvingen te vinden, maar nu worden dat welhaast openbaringen.

Ze verlangt naar de liefde en ook die betekent ontgrenzing voor haar. Ze heeft het idee dat iedereen het warm en gezellig bij haar vindt, maar haar tegelijk niet kan bereiken. Ze zou willen dat iemand op het idee kwam ‘om de ruit in te gooien en mij te verlossen van het eenzame, warme licht en mij mee te nemen in het grote, waaiende duister’, schrijft ze in januari 1935. Weg uit het bekende veilige binnenhuisje.

Het lijkt op het wegvallen van de dualiteit tussen zelf en wereld, op een absolute nu-ervaring die mystici rapporteren, een epifanie van schoonheid, die bovenmenselijke dimensies heeft. Kiek is niet religieus, maar zulke epifanieën overkomen haar. Ze verrukken haar en ze zijn een motor voor haar dichterschap, ook al schieten woorden altijd tekort:

Op 5 februari noteert Kiek een lange extatische beschrijving van een vioolconcert, muziek die haar volledig meevoert. De laatste regels luiden:

Dat ‘blus mij’ suggereert dat zij het gevoel heeft te branden. De fantasie van te willen vergaan duidt op verlangen het eigen ik kwijt te raken, of op te geven, te vergaan in het grote licht dat toebehoort aan een U of Gij, dat een Godheid suggereert. Het is het beeld dat mystici van alle tijden kennen. Het moment van zelfverlies in het licht is het hoogtepunt van de mystieke ervaring. Toch lijkt Kiek de mystici nog niet te kennen. Ze leest veel, maar daar is niets bij van of over Hadewijch, Ruusbroec, Meister Eckhardt, Johannes van het Kruis of Hölderlin. Dat wijst erop dat ze zowel deze ervaringen als de uitdrukking ervan zelf ‘from scratch’ heeft uitgevonden om ze pas later bij anderen te herkennen. Ze vindt een poëtische vorm voor haar verlangen naar extatisch zelfverlies. Want ‘Ich möchte mich verschwenden’ betekent veel meer dan romantische antiburgerlijkheid. Op 14 februari 1935 staan in het dagboek alleen maar deze notities: ‘Geslepen tot een koele vlam, tot brandend water.’ Deze onmogelijke combinaties behoren tot het taaleigen van de mystiek, waarin de paradox het medium is om het onuitdrukbare uit te drukken. Aan tal van haar gedichten – zoals ‘Afsluitdijk’, ‘Ster’, ‘Onweer in het moeras’ en ‘Tijd’ lijken mystieke ervaringen ten grondslag te liggen.

Hoofdstuk 1 van De Lust tot Lezen

Maar nu, met de dagboeken en de handschriften, zien we ook hoe het precies ging.

Later die dag trekt Kiek er nog eens op uit met vriend Hugo om te zien of de weg na het onweer weer berijdbaar is. Alles staat vol poelen en plassen en ze kunnen niet verder. Terugkerend ziet ze hoe magisch de watermassa de woestijn transformeert

Deze passages vonden hun neerslag in het gedicht ‘Onweer in het moeras’. Na de eerste strofe met de beschrijving van een bewegingloos meer onder zware wolken breekt het onweer los:

Eigenlijk zijn er twee omslagen in dit gedicht: het uitbarsten van het onweer zelf – ‘Dan splijt met een verblindend licht’, en vervolgens de omslag naar wat het onweer innerlijk ontketent: ‘Mijn hart werd plotsling wit en heet’. Dat laatste is een omsmeding, een transformatie van de ‘ik’ zelf. De wending in Vasalis’ gedichten gaat vaak gepaard met een typerend woord: plotseling, opeens, plots, dan, toen (als tegenstelling tot het voorafgaande) opeens, ineens. Dat is de scharnier waaromheen de werkelijkheidsbeleving omklapt naar een verhevigde beleving of een andere bewustzijnstoestand. Deze structuur in de Zuid-Afrikaanse gedichten wordt definitief het model voor Vasalis’ poëzie. Daar vindt M. Vasalis haar eigen vorm.

Gefascineerd door geestesziekte: de vierde wereld

Ze moet ‘coupes’ – plakjes hersenweefsel – voor hem prepareren, maar gaat niet door in het hersenonderzoek. Ze peinst over haar toekomst:

Inmiddels heeft ze zich tijdens de colleges psychopathologie van professor Carp gerealiseerd dat ze de nevenstudie etnologie kan opgeven en de vreemde volkeren niet in verre landen hoeft te gaan opzoeken: de vreemdeling zit evengoed in onszelf. De wanen van psychotici, de angstbeelden van schizofrenen vormen een wereld op zich, die eigen wetten kent, evenals onze eigen dromen. In haar dagboek documenteert ze het beslissende gesprek met haar docent Van Stipriaan Luïcius (‘Stip’) waarin zij koos voor een specialisatie tot psychiater.

Van Stipriaan was lid van de Nederlandse Vereniging voor Psychoanalyse, Johan van Ophuysen was medeoprichter. Wenen was de plek waar Freud zetelde en waar de kinderanalyse op dat moment op gang kwam. Het was duidelijk een opluchting voor Kiek om deze keuze te kunnen maken. Zo kwam ze na haar artsexamen in maart 1934 als arts-assistent terecht in het psychiatrisch ziekenhuis Santpoort. In 1988 herinnerde ze zich nog hoe onverholen prachtig ze de Santpoortse psychotici vond:

Kiek vond dat het innerlijk leven van de Santpoortse patiënten een glorie en diepte had, die ook sommige grote kunstenaars kenmerkt. Psychofarmaca ontbraken,

In Santpoort kwam het bekende gedicht ‘De idioot in het bad’ tot stand, dat beschrijft hoe een ongelukkige idioot kalmeert en gelukkig wordt in het warme water dat hem als een baarmoeder omsluit. Het verlangen naar terugkeer naar de voorgeboortelijke staat – dat zich bij Vasalis kan vermengen met doodsverlangen – is een thema dat als een rode draad door Vasalis’ poëzie loopt. Bekijk het artikel

‘Opnieuw geboren worden’

Er is ook een bijzondere brief van Kiek aan de psychiater bij wie ze in leeranalyse was. Hij bevat een intrigerende reflectie over haar eigen karakter, uit het najaar van 1937, toen ze net terug was uit Zuid-Afrika:

Deze tekst getuigt niet alleen van haar hekel aan verandering, zelfs van heimwee naar de ongeboren staat, maar spreekt ook letterlijk haar verlangen naar de dood uit: de dood is de definitieve plaats rust.

Waarschijnlijk parallel aan de totstandkoming van dit gedicht maakt ze deze notitie over een geesteszieke die ze persoonlijk kent en die haar hulp zoekt:

Dromen: Phoenix I en II

De kunsthistoricus Frederik Schmidt Degener volgt de mythologische en schilderkunstige verbeelding van het aan de zon gewijde fabeldier, dat vijfhonderd jaar leeft en op zijn nest verbrandt. In de vlammen breekt een jong uit het ei: de nieuwe Phoenix. Vasalis bedankt opgetogen en schrijft Victor – onderduiknaam ‘Cees’ – meteen over de droom die ze kreeg:

De vogel Phoenix van haar droom zou een beeld kunnen zijn voor de creatieve kracht, die op magische wijze kan sterven en weer herboren worden. Creativiteit is niet geheel te beheersen of te bezitten. De kunstenaar kan wel denken dat zij de vogel vasthoudt, maar in feite houdt de vogel haar vast. De muze bedient zich van de kunstenaar en omklemt haar tot blauw-wordens toe, dwingt haar tot schrijven. De vogel werd dood binnengebracht maar is toch ineens weer levend, zoals ook de creativiteit dood kan lijken en toch weer tot leven kan komen. Het aanvankelijke vasthouden van de vogel voor f. 3,50 per uur kan een verwijzing zijn naar Vasalis’ vertalen-voor-het-geld dat ze in deze jaren doet. Maar de vogel neemt het initiatief in de droom geheel over. Geïnterpreteerd vanuit het idee dat de droom over creativiteit gaat, krijgen alle details zin. De wijsvinger wordt een pen. Schrijven had voor Vasalis een lichamelijke dimensie: ze ervoer het als een natuurgebeuren. Ze bedacht de inhoud van haar tekst niet, het schrijven voltrok zich aan haar. Het bombardement en de slachtoffers die daarbij vallen behoorden bij de realiteit van de oorlog, en ook de medische setting waarin ze werkte is een van de dagresten waaruit deze droom over schrijven is gecomponeerd.

Veeneklaas is een collega uit het Wilhelmina Gasthuis. Dat de vogel Phoenix haar in deze versie onontkoombaar omklemt met zijn klauwtje en daarna nog omhelst zijn mooie details, wanneer je ze leest in het kader van de vogel als beeld voor het schrijverschap. Dat deze droom haar zo gelukkig maakt correspondeert met het feit dat schrijven – als het lukt – bevrijdend voor haar is. Kieks interesse in dromen en haar capaciteit om ze in haar herinnering te bewaren wordt ongetwijfeld gevoed door haar deelname aan het psychoanalytische seminar dat wekelijks bijeenkomt en haar leeranalyse, die inmiddels een jaar duurt. Dromen zijn en blijven een belangrijk onderdeel van Vasalis’ innerlijk leven. Ze gebruikt ze als richtingwijzers voor haar bestaan en schrijft ze vaak in dagboeken op. De gevoelstoon van een droom – hier zeer gelukkig – is altijd een belangrijk onderdeel van haar droomnotities.

Op 10 oktober 1943 sterft Dicky aan kinderverlamming. Enkele dagen later wordt het kleine kistje bijgezet op Zorgvliet, de begraafplaats aan de Amstel tussen Amsterdam en Ouderkerk. De ouders zijn ontroostbaar. Aan Victor – nu onder de schuilnaam ‘Cor’ – schrijft Kiek een week later dat ze te uitgeput is om naar hem toe te komen. Ze kan nog maar amper een stukje buiten lopen:

De nieuwe betekenis die Vasalis nu in retrospectief aan haar Phoenix-droom geeft, ligt besloten in de zinsnede dat het met Dicky ‘net als met dat vogeltje Phoenix’ was. Ze droomt deze grote droom wakende verder: de vogel wordt een beeld voor Dicky. Hij houdt haar vast in plaats van zij hem. Het gestorven jongetje wordt in haar verbeelding nu tot de kleine phoenix die bij zijn dood haar schrijven zegent. Hij is het die haar tot schrijven dwingt, door haar vinger, die een pen wordt, te omklemmen, alsof de creativiteit wortelt in het verlies, de dood. Ze schrijft er twee gedichten over, onder de titels ‘Phoenix I’ en ‘Phoenix II’, waarvan het eerste de droom getrouw volgt:

Het prozaïsche element ‘vasthouden voor f. 3,50 per uur’ is verdwenen en de oorlogscontext is afgezwakt ten gunste van een context die is ontleend aan de christelijke mythologie, het beeld van de ark van Noach, waaruit de gewonde dieren komen als de wateren zijn gezakt. De dieren komen ‘als uit een zieke ark’ naar een tent, die door de ‘ik’ wordt ingericht als een nieuwe wereld – ‘met gras en bomen en een fonklend firmament’ alsof de ‘ik’ de schepper is. Zij schept een nieuwe wereld voor de gewonden. Een reddersfantasie van grote proporties. Maar de grijze vogel met de blauwe kop is van een ander kaliber dan de andere dieren. Met ‘Toen zag ik plotseling’ creëert Vasalis de omslag in dit gedicht, de blik op de vogel Phoenix als een blauw vuur – vooruitwijzing naar zijn ontbranding. De gehele nacht klemt de vogel zich aan haar vinger vast, tot die vanzelf schrijft als het ochtend wordt: het schrijven en het branden van de vogel gaan samen. Het zegenen waarmee het vers besluit lijkt evenzeer het zegenen van de ‘ik’ als persoon, als het zegenen van haar schrijven. In het mythologische beeld van de brandende phoenix is gegeven dat hij in het vuur opnieuw wordt geboren. In mijn interpretatie wordt hij wedergeboren als de muze, omdat de band tussen de vogel en de creativiteit zo nadrukkelijk wordt gelegd. Het gedicht ‘Phoenix I’ mythologiseert de dood van het kind, als een manier om met dit verlies om te gaan. ‘Phoenix II’ zet de mythologisering voort: de ‘ik’ is daar zelf het vuur waaruit de phoenix opvliegt als uit een nest. Weer is hij het die haar bezat, niet andersom.

Schrijven tot verbrandens toe. Klemmender beeld van hoe de muze bezit kan nemen van de dichter is mij niet bekend.

Het kind is zo mooi dat het niet van deze wereld is. Zo zien is het poëtische zien, en in de gedichten die dan volgen komen de elementen uit de werkelijkheid in het licht van een hogere orde te staan, een mythologische orde. De mythologische sprong komt in de bundel De vogel Phoenix vaak voor.

Kiek is doodsbang geweest dat ook Lousje besmet zou kunnen worden met polio en heeft haar elders ondergebracht. Kort daarna krijgt Lousje difterie, een gevaarlijke kinderziekte. Het is een blessing in disguise. De zorg voor Lousje leidt Kiek enigszins af van het grote verdriet om Dicky, dat de eerste maanden allesoverheersend en ondraaglijk is. Op 4 februari 1944 schrijft Kiek in haar dagboek dat schrijven nu onmogelijk is geworden. Ze kan het kindje niet loslaten:

Toch komt er een gedicht voor Dicky, waarschijnlijk kort na Dicky’s dood geschreven. Het bleef ongepubliceerd:

Pas in het najaar van 1944 kan Kiek het voor het eerst aan om naar Dicky’s grafje te gaan. Daar wordt zijn dood een realiteit. Ze wordt er rustiger en ook bedroefder.

Aan ‘het ezeltje’ wijdde ze al eerder een gedicht. Vanaf dat moment kan Kiek het grafje regelmatig bezoeken. Ze doet het elk jaar op Dicky’s sterfdag.

Dicky is in zekere zin voorgoed veilig. De eerste regel van dit fragment zal het motto worden van Vasalis’ volgende bundel De vogel Phoenix.

De droomgeliefde

Een terugkerende droom wil aan de dromer iets duidelijk maken. Waar kan deze aantrekkelijke man voor staan? Kiek heeft in het verleden met de gedachte gespeeld om dagboeknotities te beginnen met de aanhef ‘geliefde’, maar kon zichzelf daar toch niet toe brengen. Alsof ze zich die denkbeeldige geliefde ontzeggen moest. Alsof ze toch niet in zo’n ‘eigen maaksel’ kon geloven, zoals Anne Frank wel geloven kon in haar ‘Kitty’ – de denkbeeldige vertrouwelinge tot wie ze zich richtte. Maar het beeld van de geliefde manifesteert zich toch, tegen de verdrukking in, en wel in dromen vanaf Kieks tachtigste jaar. Die dromen houden aan. Ze blijven altijd gaan over zo'n fascinerende man, die ze na de ontmoeting steeds ook weer verliest:

Een offerfeest waar de ‘ik’ eraan zal gaan – dus zelf het offer is – lijkt een beeld van de naderende dood. Het doet denken aan Le Sacre du Printemps, het befaamde ballet van Diaghilev op muziek van Stravinski, waarin het meisje dat geofferd wordt zich op het offerfeest dood danst. Dan komt de geliefde, het volk wijkt uiteen om hem door te laten. Ze omhelzen en dansen, tot de man als een misdadiger wordt weggevoerd. De brede mooie hand die uit zijn rug steekt – en haar op onnatuurlijke wijze vaarwel wuift – wekt associaties met het ‘wuiven van een lange kinderhand’ – beeld voor de buiging van de kustlijn – in ‘Fragmenten V’ (Vergezichten en gezichten). De droom van de man die steeds niet kan blijven, die ze snel na de ontmoeting alweer verliest, doet ook denken aan de Orpheus en Eurydice-mythe. In dit geval is de man, Orpheus, de geliefde die terugkeren moet naar onderwereld, sprakeloosheid of gevangenis. Beide dromen bevatten het element van het omkijken op het moment van scheiding. Maar de ‘ik’ is in deze dromen degene die haar Orpheus verliest: de rollen zijn omgekeerd. De Orpheus en Eurydice-mythe wordt vaak opgevat als een mythe over het kunstenaarschap. Orpheus’ zang en lierspel waren magisch en nadat hij Eurydice verloor bezong Orpheus zijn verdriet tot het einde zijner dagen, zo mooi, dat de stenen ervan braken. Vasalis’ terugkerende dromen over de man die verschijnt en verdwijnt zou ook een verbeelding van de haar ontsnappende creativiteit kunnen zijn. Dat was niet minder dan een obsessie voor haar, hetgeen het terugkeren van de droom verklaart: terugkerende dromen adresseren vaak onopgeloste configuraties in de psyche. Creativiteit is in de westerse cultuur mannelijk geconnoteerd. De droomman is een innerlijke man, in Jungiaanse termen een animus-figuur. In Jungs visie zijn mensen psychologisch biseksueel: elke man heeft een vrouwelijk element in zich, elke vrouw een mannelijk element en daardoor zijn mensen psychologisch compleet. Het schrijven – en de stemming waarin ze dat kon – had voor Vasalis een erotische lading: het maakte haar altijd gelukkig, als het ging. De verbeelding van de creatieve kracht als een fascinerende geliefde, maar dan een die haar steeds ontsnapt, lijkt heel adequaat.

Deze wonderbaarlijke droomgeliefde heeft zulke merkwaardig prachtige ogen dat men er haast niet in kan kijken. De woorden ‘wakker en al-omvattend’ roepen een boeddhistische visie van het Zijn op, waarin men ik-loos wordt en zich totaal geaccepteerd en geborgen voelt. (Dat is overigens mijn associatie, want Vasalis kon geen enkele gevestigde religie of spirituele wereldbeschouwing als de hare accepteren. Ook het boeddhisme niet, dat Jan lange tijd boeide. Kiek gaat uitsluitend op haar eigen gezichten en vergezichten af.) De droom-man is hier ook ‘architect van de vernieuwing’ – een kunstenaar. De ‘ik’ kan in deze droom de vernieuwing zelf vormgeven door haar eigen huis te kneden. Hij, het creatieve genie, heeft de voorwaarden geschapen voor haar kunstenaarschap. Wie zijn eigen huis kan kneden, kan als het ware wonen in het product van zijn eigen creativiteit, hetgeen bij mij meteen de regel van Slauerhoff, ‘Alleen in mijn gedichten kan ik wonen’ oproept. De afdruk van twee blote voeten doet denken aan de slotregel uit Vergezichten en gezichten: ‘Kom, lopende op blote voeten’. In een brief aan Ida Gerhardt heeft Vasalis eens geschreven dat zij het gebied van de poëzie alleen met blote voeten kan betreden! De droom biedt een schitterend beeld van herstel van de creatieve kracht, hereniging ermee, in elk geval van een positieve transformatie, op de drempel van de dood. Hij toont dat de ziel niet sterft, maar zich onophoudelijk blijft verjongen. Zulke droombeelden zijn ongetwijfeld de voedingsbodem geweest voor het late gedicht ‘Droom’, dat is opgenomen in de postume bundel De oude kustlijn en dat – zoals bij Vasalis vaker het geval is – ook het min of meer letterlijke verslag van een werkelijke droom kan zijn:

Om dit te laten gebeuren moet de ‘ik’ alleen zijn: los van het collectief, ‘van een optocht losgeraakt’. Dat is geen wilsdaad, maar een toeval. Creativiteit valt haar ook toe als een genade, ze kan die nooit afdwingen. Het bij Vasalis structurele sleutelwoord ‘ineens’ luidt de wonderlijke gebeurtenis in. Dat de pijlers bomen worden en het beton losse grond, is een belangrijk transformerend moment: de scène verandert van cultuur naar natuur. Blijkbaar kan niet alleen de levende natuur tot asfalt worden, wat bij het ouder worden gebeurt, maar kan deze verstarring ook worden omgekeerd. De natuur herneemt hier haar rechten over het beton. De vitaliteit komt terug. Precies in de spanning van het moment dat de omhelzing een aanvang gaat nemen houdt het op: ‘soms sta ik in dit evenwicht/ als een pijl trillende opgericht’ heet het in een ander gedicht (‘Aan het vers’). Dit moment is even erotisch als poëticaal. Als Jung gelijk heeft dat de ziel naar voltooiing streeft bij het naderen van de dood, dan is voor Vasalis de hereniging met het dichterschap, dat haar royaal werd geschonken in haar jongere jaren, om haar vervolgens te ontvallen, een voltooiing. Deze dromen helen de wond van het verlies van de creativiteit. In de droom komt deze terug.

Hij komt ook in de werkelijkheid terug, maar niet vanzelf. De creatieve opleving die Vasalis in haar allerlaatste levensjaren meemaakt is te danken aan het toespitsen van haar energie op dichten. Ze is ingespannen en bijna dagelijks bezig, niet alleen met weggooien maar ook met schrijven. Ze dwingt een concentratie af die valt in de categorie ‘nu of nooit’. Ze schrijft de te behouden gedichten allemaal nog eens over in definitieve versie. Sommige liggen er al meer dan een halve eeuw, zoals de liefdesgedichten waarmee De oude kustlijn opent, waarvan de eerste drie van voor haar huwelijk dateren.

Er komen ook nieuwe gedichten tot stand, vaak heel korte. Een enkele keer gaat het bijna zoals vroeger en kan ze het gedicht in één keer opschrijven. ‘Gezichten’ blijven haar ook overkomen, zoals op 10 maart 1998:

Er vond iets plaats. Het element van passiviteit valt op, van gehanteerd worden en dat zelf zien, van klaargemaakt worden voor verzending naar onbekende bestemming. Op grond van een dergelijke beleving komt het vers soms moeiteloos.

Als zeer oude vrouw heeft Vasalis nog, of opnieuw, contact met het meisjesachtige verlangen met alle spannende beloften van erotiek. Er is sprake van een val terug in de tijd: de oude ‘ik’ kan zich plotseling weer jong voelen. Iets nog extremers gebeurt in het zeer korte gedicht ‘Ouderdom’, waar Vasalis het sterven vergelijkt met het uitvliegen van een jonge vogel:

Einde en begin reiken elkaar door dit beeld de hand. 
Vasalis ouderdomswerk beweegt zich naar een lichtheid en bevrijding die jong is, leeftijdsloos. ‘Als de lente van de dood’: zo lijkt Vasalis haar levenseinde werkelijk te hebben beleefd.

Wie meer wil weten over hoe al deze verbanden samenkomen:

lees ‘Leeftijd, seksualiteit en creativiteit bij M. Vasalis’

over die vorm van ontgrenzing die hier nog maar kort aan de beurt kwam: het verlies van de seksualiteit.

Ook daarover vind je in Vasalis’ werk meeslepende gedichten.