Leeftijd, seksualiteit en creativiteit bij M. Vasalis

Seksualiteit

Hoe verhoudt deze paradoxale poëtica van het gedicht als woordeloze ervaring zich tot het liefdesgedicht? Zijn de vele liefdesgedichten die Vasalis schreef een verdubbeling van haar streven dat een gedicht niet zozeer ‘over’ iets moet gaan, als wel iets moet zijn? Het is met gedichten als met het liefdeleven, zegt Vasalis ergens in haar dagboek: ça se fait, ça ne se dit pas.[1] Het gebeurt, je doet het, je bespreekt het niet. Bij het bespreken wordt seks meteen iets anders. Dat is het intrinsieke probleem van elk erotisch gedicht: het moet iets representeren wat in de representatie noodzakelijkerwijs van zichzelf vervreemd raakt omdat de zintuiglijke beleving eraan ontbreekt. Vasalis heeft verschillende oplossingen voor dit probleem. De eerste is indirect schrijven over seks, namelijk zo dat de ‘ik’ het niet doet maar eraan denkt, bij afwezigheid van de geliefde:

aan het verre lief

Ik denk aan ledematen in de ochtendstond,

fris als tulpenstelen, rond

en stroef.

Ach lief.

En aan het ondergronds geluk

dat door de aders van de ziel

stroomt en in plotseling gelach

opspringt, hoog als de eerste dag.

Denk aan de aandacht en de rust

als bij ’t bestijgen van een berg.

Daarboven sneeuw, brandend van wit.

Zo zou het zijn: langzaam, aandachtig,

ingespannen, stijgende, tot het wit-gloeiend eind,

dat heilig is, eenzaam en wijd.

(uit Vergezichten en gezichten)

De seksuele opwinding – in Vasalis’ generatie vaak beschreven in termen van ‘de stem van het bloed’ – wordt door haar heel nieuw aangeduid als ‘ondergronds geluk/ dat door de aders van de ziel/ stroomt’ en het in hartstocht ontvlammen als een plotseling gelach, dat gepersonifieerd wordt in het beeld van het ‘hoog opspringen’, als van een jong dier, gemaakt op de eerste scheppingsdag. Dan schuift de fantasie naar het toewerken naar orgasme, vergeleken met het samen bestijgen van een berg. Passie is hier niet heftig, maar eerder meditatief, langzaam, aandachtig, ingespannen, stijgende – deze enumeratie imiteert in haar opklimmende intensiteit het copuleren waaraan de ‘ik’ denkt. In de laatste beelden van het orgasme zitten paradoxen besloten, oxymorons: brandende sneeuw, witgloeiende top. Deze combinatie van samenzijn en op de top eenzaam zijn is een rake uitdrukking van het feit dat seksualiteit opperst samenzijn is en het orgasme tegelijk een teruggeworpen zijn op jezelf: het hoogtepunt wordt in het eigen lichaam ervaren en is vrijwel onmededeelbaar – vandaar het oxymoron, de stijlfiguur van het onmededeelbare.

‘Mijn verbeelding is zo groot als mijn gemis’, dichtte Herman de Coninck in een vers waarin hij ook zijn toevlucht neemt tot schrijven over seksualiteit op afstand, zodat de representatie van seksualiteit van het gedicht adequaat wordt ten opzichte van wat het beschrijft:

Telefoonseks. Trek je je slipje uit?

Hou je de hoorn erbij dat ik het hoor?

Kun je je benen zo opendoen dat ik hoor

Dat je nat bent?

[...]

  (De Coninck 2009: 228)

Dichten over seks heeft wel iets van telefoonseks: het is seks op afstand, met, of door het medium van, een praatje. Het woord moet meedoen. Misschien representeren veel liefdesgedichten daarom een situatie waarin de geliefde afwezig is en de gedachten, dus woorden, het gat moeten dichten. ‘My stem moet wakker word as joune swyg’ – aldus het begin van een heel mooi liefdesgedicht van Elisabeth Eybers (1957:90).

Een ander antwoord van Vasalis op het probleem dat het erotische gedicht moet praten over iets waarbij het praten juist op moet houden – is dat zij het liefdesgedicht een extreem gebeurteniskarakter geeft. Op die manier wordt het gebeuren dat seks is herhaald of gespiegeld in het vers. Zoals in het geciteerde ‘Als je me kust, je hand om mijn keel’, waarin de ‘ik’ spreekt tot een ‘jij’. In de eerste twee regels wordt de keel van de ‘ik’ waaromheen de hand van de minnaar is geslagen vergeleken met de steel van een glas. De minnaar neemt de ‘ik’ vast als ware zij een glas. In de kus zet de minnaar zijn mond aan de hare, alsof hij uit haar drinkt. Het beeld van die hand om mijn keel roept bij mij even associaties op met dat de ‘ik’ gekeeld zal worden – en deze associatie met een aanslag is niet geheel uit de lucht gegrepen, want er vindt hier een vorm van geweld plaats die we de ontworteling van de liefde zouden kunnen noemen. Er komt ‘voorbij de tederheid even/ een ogenblik dat ik mijn hele leven/ met vreugde bedreigd voel’. Dat is zeer raadselachtig. Wat komt er ‘voorbij de tederheid’? Dat blijft een open plek, maar we kunnen bedenken dat dat het moment is waarop het gevoel van tederheid dat de kus van de minnaar oproept, overgaat in iets anders – voorbij het lieve en het zoete van het voorspel – in hartstocht. Deze wordt indirect aangeduid als ‘een ogenblik dat ik mijn hele leven met vreugde bedreigd voel’. Dat is een oxymoron – een schijnbare tegenspraak. Als je leven wordt bedreigd associeer je dat allesbehalve met vreugde maar eerder met doodsangst – toch wordt het juist daardoor een zeer raak beeld van de hartstocht. Hartstocht ontwortelt.

 
Nu gaat het verder met dat initiële beeld dat de minnaar in de kus aan de ‘ik’ drinkt als uit een glas: de ik voelt zich dan ‘zó of een reus/ na ’t drinken, over zijn schouders heen/ het glas zal verplettren, tegen de grond/ opdat er geen ander meer ooit/ uit zal drinken, geen een.’ De eerdere associatie van de hand om de keel met geweld heeft dus een vooruitwijzende waarde. Dit is een beeld van ultiem geweld: de ik voelt zich met haar keel in de hand van de minnaar als in de handen van een reus, die haar – want zij is immers het glas – na het drinken zal verpletteren tegen de grond. Het gebaar is dat van na het drinken het glas stukgooien over de schouder, een archaïsche gewoonte na een heildronk. De zin van het stukgooien van het glas is dat het glas er alleen maar was voor deze heildronk, voor dit geluksmoment. Het stukslaan ervan dient om het unieke van dit moment kracht bij te zetten.

 
Het beeld van een glas te zijn waaruit de geliefde drinkt om vervolgens door hem verpletterd te worden is de treffende uitdrukking van het gevoel te hebben totaal te worden bezeten door deze minnaar doordat de ‘ik’ zich volledig overgeeft. Overgave roept angst voor controleverlies op, angst voor vernietiging, en tegelijk is dat juist vreugdevol. Het gedicht representeert in mijn lezing het ultieme risico nemen door zich uit te leveren aan de minnaar. En dat is nu precies wat de hartstocht is: overgave tot het uiterste, bereid zijn tot alles waar de hartstocht je brengt. Grote nadruk ligt op het exclusieve van deze relatie. De minnaar is jaloers – hij verplettert het glas ‘opdat er geen ander meer ooit/ uit zal drinken, geen een’. Het exclusieve van de relatie draagt bij aan het absolute karakter van deze ontmoeting. Ik ken haast geen ander gedicht dat het totaal ontwrichtende moment van de hartstocht, waarin men zich met huid en haar overlevert aan de geliefde – op leven en dood – zo perfect laat gebeuren in het gedicht zelf.

Laten we vooral niet heenlezen over het cruciale woordje ‘even’. We hebben hier niet te maken met het gevoelsleven van een masochistische vrouw, die behagen schept in overweldigd te worden en als een ding te worden gebruikt en stukgesmeten – zo’n grofstoffelijk-feministische interpretatie zou mijns inziens totaal beside the point zijn. We hebben hier te maken met een moment, het subversieve bedreigende onmogelijke verlangen dat onleefbaar en ook onwenselijk is en daarom duurt het maar even. Het gaat over het heel korte moment waarop de hartstocht toeslaat en waarop je je bedreigd voelt en het toch wilt. In die zin kun je dit gedicht sekseneutraal lezen. Dat moment is namelijk sekseneutraal: het overkomt minnaars van beide seksen.

Heteroseksualiteit lijkt dan wel een theater van sekseverschil, maar toch zit er in seksualiteit, hetero of niet, altijd een element van regressie naar de tijd dat we nog helemaal geen mannen of vrouwen, zelfs nog helemaal geen jongens of meisjes waren. In dit moment van regressie zit een interessante manipulatie met de psychologische leeftijd besloten. Dit gedicht evoceert een herinnering aan het hulpeloos overgeleverd zijn aan de ander, wat ieder van ons als baby moet hebben ervaren. Terugkeren naar die pre-oedipale zijnswijze is iets wat we evenzeer verlangen als vrezen en in de seksualiteit gebeurt zoiets. Omdat je aan dat vroege levensstadium slechts lichamelijke herinneringen kunt hebben, geen verbale, voert juist seksualiteit je ernaar terug.

Freuds beschrijving van het overgeleverd-zijn van de baby aan de ouder die hem/haar verzorgt, is welhaast analoog aan deze liefdeservaring. Freud zegt dat de baby in de symbiose met de moeder het machteloos uitgeleverd zijn ervaart als lustvol. Het kind ontwikkelt een genotsgevoel dat ten dele masochistisch is. Het schept genot in alles wat het fysiek beleeft, omdat het nog niet bij machte is zich tegen iets te verdedigen of iets te vermijden wat het niet wil. Het moet wel een masochistische vorm van lust ontwikkelen om in leven te blijven, om te kunnen omgaan met alles wat er met hem/haar gebeurt, om niet te gronde te gaan aan de eigen machteloosheid. Dat is het regressieve moment dat bij Vasalis in de hartstocht om de hoek kijkt. Daar even naar teruggaan, dat is het grote verlangen. Hartstocht is misschien het even opflitsen van dat grote onstilbare heimwee, de herinnering aan dat oude paradijs van pure lichamelijkheid. Dan wordt de minnaar ineens de moeder als de eerste grote liefde: de almachtige moeder, die met de baby kan doen wat zij wil, en de baby die zich daar wellustig en masochistisch aan uitlevert. Die herinnering is het die even opduikt in de volwassen liefdeservaring, als een bedreigend en toch genotvol moment. Bedreigend omdat het volwassen subject niet regresseren wil, genotvol omdat het dat juist wel wil.

Ik vind dat schitterend. Het is ook speculatief, zeker, omdat de psychoanalyse nooit meer kan doen dan hypotheses opperen over datgene waarvan per definitie geen positieve kennis mogelijk is omdat het onbewust is. Maar de lezer die mij in deze associatie volgen wil, zal zich met mij verbazen over de wijze waarop Vasalis’ representatie van seksualiteit alle chronologische, biologische en sociale betekenissen van leeftijd tart, om zich uitsluitend te richten op de psychologische dimensie. Wat haar gedichten over seksualiteit altijd doen is een nu-moment oproepen waarin alle tijdsbesef verdwijnt, zoals ik elders (Meijer 2009) uitgebreider heb laten zien.

Vasalis’ gedichten hebben in het algemeen iets tijdloos, in de zin dat haar dichterlijk idioom niet aan een bepaalde generatie gebonden lijkt. Dat geldt ook voor de wijze waarop zij over seksualiteit schrijft. Je proeft daar niets in van de geremdheid van haar eigen generatie en ook niets van de opzettelijke ontremdheid van de generatie na haar, de protestgeneratie. Om dat te illustreren kunnen we een uitstapje maken naar de in het Afrikaans dichtende Elisabeth Eybers, van haar eigen leeftijd, en naar Fritzi Harmsen van Beek die een generatie jonger is. Beide dichteressen waren persoonlijke vriendinnen van Vasalis, maar als het over seks gaat spreken ze een heel verschillende taal. Eybers schrijft grensverleggend openhartig over haar hoge ouderdom, haar liefdesrelatie en de beleving van talrijke kwalen en ziekten, maar over seks is ze beschroomd, bijvoorbeeld in dit rond haar zeventigste geschreven gedicht:

puntdig

Geskilpunte wat hy en sy ervaar

sou hulle aanraakvlak ook in gevaar

kon bring maar blyk oorkoomlik danksy

die een verskilpunt wat hom onderskei

en koppig vog vervaardig om te keer

dat dorheid onherroeplik triomfeer

- meestal bedees-latent, soms onverwag

ywerig om oerversoening te betrag:

die sonderlinge heersende bedryf

waaroor ’k met neergeslane oë skryf.

Vibrasieduur daarvan word nagegaan

as elk weer balanseer in eie baan.

  (Eybers 1985: 34)

Het is een grapje, dit ‘puntdig’ over het punt waarin hij van haar verschilt: zijn puntige geslacht. Desondanks bekent de ‘ik’ dat zij met neergeslagen ogen – verlegen, beschroomd – schrijft over de ‘oerversoening’, de seksualiteit, die zij met hem beleeft.

Bij Harmsen van Beek – een generatie jonger dan Eybers en Vasalis, is die schroom omgeslagen in hardhandige zo niet cynische directheid, als in ‘Lachen bladluis, niet’

[…] want leven een verschuiming, kwijl op

muilen van hebzuchtigheid. (merkwaardige conceptie,

want vreten is stront, au fond, en liefde zaad, en

zaad geld en geld vreten en vreten je weet wel.) Ja-

wel. Mij hongert ook, mij dorst en ik verslinger,

maar onverschilligheid mij nu bevalt en lachen mij

behelst en ik beteken een geraamte, maar een wel

gewaarschuwd. […]

(Harmsen van Beek 1965: 23)

De schroom slaat ook wel om in spot. Harmsen van Beek gaf in 1984 haar gedicht ‘Déjeuner sur l’herbe’ aan uitgever Geert van Oorschot voor een jubileumbundel met werk van zijn favoriete dichteressen. Ze plaagt Van Oorschot daarin met zijn sterdichter Rutger Kopland, wiens schrijven over erotiek ze te soft, te zijig vond. ‘Déjeuner sur l’herbe’ is een satire op Koplands befaamde ‘Onder de appelboom’. De ‘ik’ van Koplands gedicht komt thuis, gaat onder de appelboom zitten en beschrijft het mooie licht en de huiselijke geluiden die tot hem doordringen. De laatste strofe luidt:

gelukkig kwam er iemand naast mij

zitten, om precies te zijn jij

was het die naast mij kwam

onder de appelboom, zeldzaam

zacht en dichtbij

voor onze leeftijd.

  (Kopland 1966)

Waar Kopland een romantisch liefdesgedicht schrijft, is dat van Fritzi scabreus en coprofiel (poep-lievend). Ze exploiteert de dubbelzinnigheid van de uitdrukking ‘het doen’. Waar Kopland erotiek suggereert, vult Harmsen van Beek dat wat onder de appelboom plaatsvindt in met het poepen van kat en hond en seks van de tuinmuizen. Zelf deed ze het met haar geliefde liever elders, want haar appelboom stond te dicht aan de straat.

déjeuner sur l’herbe

Hoewel wij het nooit eronder deden,

zo dicht aan de straat:

ik beklaag mijn

appelboompje niet.

Omdat toch wel degelijk

mijn heilige kater,

die zonder de ballen,

beneden het zat, en mijn

lieflijke hondin er haar

allesbehalve zedelijk

hoopje aan opdroeg en

tenslotte die werkelijk

bewonderenswaardig

lichtzinnige tuinmuizen,

n.b. bovenop de omringende

molshopen, paarden in

het licht dat van de dunne

maan af door z’n takjes scheen,

zoals ik zelf heb gezien, dus

daarom beklaag ik het

appelboompje niet:

laat het een appel aan ons

opdragen, omdat wij het etc zie begin boven

  (Harmsen van Beek 1985:19)

waarbij de lezer da capo al fine weer kan beginnen met ‘Hoewel wij het nooit eronder deden’.

Nog veel pesteriger is Vasalis’ vriend Gerard Reve ten opzichte van de oudere generatie, wanneer hij zijn eigen discours over seksualiteit opdringt aan dichteres Ida Gerhardt. Ida leefde met een vrouwelijke geliefde – Marie van der Zeyde – en was daar op een voorzichtige manier open over, namelijk door deze levenslange relatie weliswaar te erkennen maar de seksuele dimensies daarvan hermetisch onbesproken te laten. Reve stuurde Ida Gerhardt drie brieven – ‘Zeergeleerde vrouwe’ – met openhartige seksuele ontboezemingen over de driehoeksverhouding die hij op dat moment beleeft en de vraag of zij hem ook niet dat soort escapades wil opbiechten (‘Hebt u wel eens aan de liefdesvriend van een door u aanbeden vriendin uw lichaam veil gegeven?’). Het is onbekend gebleven of Ida Gerhardt hier – zoveel discreter waar het haar liefdesleven betrof – op heeft kunnen antwoorden. (Reve 1982: 12) Reve stuurt zijn brieven aan Gerhardt ook aan Vasalis.[2] Maar zoals gezegd slaagt Vasalis erin de discursieve strijd om de seksualiteit, die in de jaren zestig begon te woeden en die de literatuur niet onberoerd liet, te ontlopen. Hij dringt het universum van haar verbeelding niet binnen.[3]

De eigen inhoud van de ouderdom

Een belangrijk aspect van Vasalis’ representatie van leeftijd en van seksualiteit is de eigenstandige inhoud die de ouderdom in haar werk krijgt. Want oud is niet alleen negatief zoals in het geciteerde ‘Zien’, waarin het oude zien een vorm is van kijken dat overal de dood ontwaart. Vasalis heeft ook gedichten waarin de ouderdom wordt beschreven als een zijnswijze die niet bepaald wordt door de tegenstelling tot ‘jong’. Binnen de logica van de binaire oppositie die ons denken over leeftijd bepaalt, is ‘jong’ de positieve pool. Jong is de culturele norm. Oud is de afgeleide daarvan. Het heeft geen eigen betekenis maar is slechts het schaduwbeeld van jong: het betekent in alles het tegendeel, niet-krachtig, niet-bloeiend, niet-mooi, niet-vruchtbaar et cetera. In die zin bestaat oud niet als iets in zichzelf. Maar bij Vasalis krijgt ‘oud’ wel een eigen inhoud.

Als daar muziek voor is, wil ik het horen:

ik wil muziek voor oude mensen, die nog krachtig zijn,

en omgeploegd met lange, diepe voren

en ongelovig. Die de wellust en de pijn

nog kennen. Die bezaten en verloren.

En àls er wijsheid is, die geen vermoeidheid is,

en helderheid, die geen versterving is,

wil ik die zien, wil ik die horen.

En anders wil ik zot en troebel zijn.

Vasalis publiceerde dit vers in 1954 en ze schreef het kort voor haar vijfenveertigste levensjaar. Ze is op zoek, lijkt het, naar een inhoud van ouderdom, die niet gaat over het niet-meer-jong zijn, maar over de onbekende nieuwe dingen die de ouderdom zou kunnen brengen. Ook in de beleving van lichamelijkheid en seksualiteit. Aan de schilder Joop Sjollema schreef ze in 1968 over onder andere dit gedicht:

een aantal verzen in die bundel (Vergezichten en gezichten) die ik voor mezelf de ,,oude mannen verzen” noem, [hebben] direct te maken […] met de laatste kwartetten van Beethoven en het laatste zelf-portret van Rembrandt. Waar hij zowel vertwijfeld als nieuwsgierig, eigenlijk weer op zijn eerste zelf-portret als jonge man lijkt.[4]

Ook in deze brief reiken de beelden van oud en jong elkaar de hand, bij Rembrandt ditmaal, wiens zelfportretten van oud en jong op elkaar lijken. Met de ‘oude mannen verzen’ bedoelt Vasalis het vers ‘De oude mannen’, en enkele andere gedichten op het thema ouderdom uit Vergezichten en gezichten: ‘Als daar muziek voor is’, ‘Nu worden mijn gedachten vreemd’, ‘Oud’, ‘Vuur’ en ‘Ik droom steeds vaker in mijn dromen’. Het voegt iets toe aan de leeservaring om het gedicht te herlezen, kijkend naar Rembrandts laatste zelfportret, luisterend naar Beethovens laatste strijkkwartetten. Een vers te midden van zijn inspiratiebronnen. De ouderdom wordt dan een intermediale ervaring, intellectueel, verbaal, visueel en auditief.

‘Vuur’ gaat over het liefdesvuur dat ook in de ouderdom niet dooft:

vuur

Die jong zijn zullen nauwelijks herkennen

het vuur, dat door de schaamte feller aangeblazen,

de oude vrouw, verdwaasd door liefde

het water zoeken doet.

Oude Ophelia, distels in de dorre handen,

de sintelstem die nog te zingen waant.

Maar ’t water is hetzelfde en het oud geboomt

heeft groene blaadjes en het ijle lied

stottert dezelfde woorden. Mooi is het niet.

Maar ’t vuur, dat deze oude fakkel heeft gewijd,

stoort zich aan schoonheid, waardigheid, noch tijd.

Ophelia is door Shakepeares Hamlet geworden tot cultureel symbool van de mooie jonge vrouw die wordt verraden in de liefde. Hamlets hoofd staat niet naar haar. Alleen al dat Vasalis haar maakt tot een oude vrouw, die in een nog even heftige liefdeswanhoop kan verkeren – betekent een herschrijving van het gegenderde leeftijdsstereotype. De oude vrouw zoekt – als Ophelia – het water: ze is op weg naar de rivier waarin ze zich volgens het oude verhaal suïcideert. De tegenstelling water en vuur structureert dit gedicht. Bij Vasalis is Ophelia nu – op de grens van leven en dood – zélf de fakkel, gewijd door het vuur van het leven dat niet dooft zolang men leeft. Veel van Vasalis’ gedichten getuigen van een fascinatie voor het ‘nog niet en niet meer zijn’. Dit kan zijn het moment voor de dood, als in bovenstaand gedicht. Of het kan zijn de gelijkenis tussen het voorgeboortelijke bestaan en het leven na de dood, als in ‘Ontvoering’. Maar deze grens-ervaring kan ook betrekking hebben op de psychische wereld van leven en dood, namelijk van het al dan niet in een depressie verkeren. Vasalis wil voortdurend over de rand kijken, uit het bekende treden, hoe angstwekkend dat ook is. Van die tochten naar de onderwereld of de psychische dood van de depressie keert de ‘ik’ gelouterd terug in de gewone wereld, met een inzicht dat in mijn ogen een nieuwe inhoud van de gevorderde leeftijd onder woorden brengt. Ik vind dit meteen ook het allermooiste gedicht van Vasalis:

herfst

Uit het bewegenloze, stomme, zware,

omhoog gedoken. En daar stromen blaren

zo bijna woordelijk, onverantwoordelijk.

Er loopt een kind met lange ruige haren

waar de herfstzon hees op wordt en dol.

Het water van de vaart stroomt uit de horizon

en woelt en wentelt om zichzelf en draait

zoals een lange man, die zich geen raad

weet van geluk. En o dit koninkrijk

verrijst daar loodrecht naast de dood,

als een groot eiland en beweegt en klinkt

en ik betreed het met mijn voeten, die weer voelen

en met de kou en angst nog op mijn schouderbladen.

Ik roep het met de wortels van mijn stem nog in het ijs.

Zo, aan de rand van het nog niet en niet meer zijn

en van het tomeloze leven,

voel ik voor ’t eerst in zijn volledigheid

en aan den lijve het vol-ledig zijn:

een orde, waarin ruimte voor de chaos is,

en voel de vrijheid van een grote liefde,

die plaats voor wanhoop laat en twijfel en gemis.

  (uit Vergezichten en gezichten)

De onderwereld dan wel de depressie is hier beschreven als ‘het bewegenloze, stomme, zware’, en verderop direct benoemd als ‘de dood’. Er is een sterke contrastwerking tussen de doodse plek waar de ‘ik’ vandaan komt en de exuberante metaforen (regel 2 tot en met 9) waarin de visuele indrukken worden beschreven van de plek waar de ‘ik’ arriveert. De onderwereld lijkt hier wel een groot, diep en ijskoud water, zoals gesuggereerd in regel 1 ‘omhoog gedoken’. Verder verrijst het koninkrijk des levens als een groot eiland ‘loodrecht naast de dood’: het leven is hier verbeeld als een steil eiland, in of naast een vreemd doods water, waaruit de ‘ik’ nu ontsnapt. De terugkeer uit de onderwereld is in elk geval een terugkeer uit een ijzige plek. De voeten zijn gevoelloos geweest, ‘kou [en angst] op de schouderbladen’ en ‘de wortels van mijn stem nog in het ijs’. De ‘ik’ bevindt zich nog op de grens. Aan de ene kant is ‘het nog niet en niet meer zijn’ (het rijk van wedergeboorte en dood) – aan de andere kant is ‘het tomeloze leven’. Het verblijf in die ijzige waterwereld schijnt nodig te zijn geweest om het leven te zien als luisterrijk, en om te kunnen komen tot acceptatie van de tegenstrijdigheden. De laatste zeven regels, vol van wilde, schitterende paradoxen, representeren een levensvisie die in mijn ogen ingaat tegen alle gevestigde ideeën over liefde en leeftijd. Zo kan passie eruitzien, op oudere leeftijd. En misschien op elke leeftijd, want het gaat hier nog steeds om een ouderdom niet in chronologische, biologische of sociale, maar in psychologische zin.

Vasalis heeft haar eigen vroege jeugd zo diep beleefd dat ze er altijd naar is blijven terugverlangen. Dat is bijvoorbeeld te lezen in dit postume – op hoge leeftijd geschreven – gedicht:

regressie in de supermarkt, bij de kassa

Diep uit mijn jeugd, waarover nooit een doodsbericht

gekomen is, maar die is zoekgeraakt, vermist

komt dit gevoel: ik zou haar brede rug willen omhelzen,

haar stevige, onopgesmukte hand, nu op mijn hoofd

of in mijn nek af willen smeken –

en in een vlaag van onbeheerste en jaloerse pijn

begeer ik heftig weer als een kindje in haar

zo hoog gevulde, met overleg gepakte, kalm bestuurde

hemelse boodschappenwagentje te zijn.

    (uit De oude kustlijn)

Zo’n verlangen naar de moeder in wier boodschappenwagentje ze weer zou willen zitten, betekent niet alleen dat het paradijs verloren is: de herinnering brengt het paradijs ook even terug. In het verlangen zit de band met wie gemist wordt besloten.

In dagboeken die dateren van haar middelbare leeftijd heeft Vasalis veel geschreven over het teloorgaan van haar vermogen tot verliefdheid. Ze werkte lang aan een libretto dat was geïnspireerd op Andersens ‘De kleine zeemeermin’. Ze kon of wilde het niet afkrijgen, ik vermoed omdat ze in de sfeer van het eindeloze liefdesverlangen wilde verblijven. In 1958, bijna vijftig jaar oud, nam ze er definitief afscheid van omdat ze meende het vermogen op grootse wijze verliefd te worden voorgoed te hebben verloren. Ze betreurde deze verstarring – die komt met de volwassenheid, meende ze – ten zeerste. Met de zeemeermin gingen in haar beleving zowel de extatische verslingering van de erotiek als het vermogen om te schrijven ten onder. Dichten ging daarna steeds moeilijker. Dichten is libido bij Vasalis. Haar dichterschap ontstond volgens haarzelf in de hevige ervaringen van de jeugd en adolescentie: haar gedichten komen uit ‘mijn lang geprotracteerde puberteit’ zoals ze in een dagboek schrijft.

Maar op hoge leeftijd lijkt haar innerlijk leven en erotische fantasie juist weer aan kracht te winnen. Haar dagboeken documenteren met verwondering wat zich in haar dromen ontrolt, zoals we hebben kunnen zien in ‘De droomgeliefde’. Volgens haar kinderen heeft Vasalis in haar allerlaatste levensjaren een opmerkelijke creatieve opleving. Ze is ingespannen en bijna dagelijks bezig, niet alleen met weggooien en verscheuren van oud werk dat haar niet bevalt, maar ook met schrijven. Een enkele keer gaat dat schrijven weer zoals vroeger: zo gemakkelijk dat het in één keer op papier komt, zonder bewerkingen of verbeteringen. In haar postume bundel zijn verschillende liefdesgedichten opgenomen. Sommige daarvan werden decennia eerder geschreven, maar er zijn enkele prachtige gedichten over de late liefde. Liefde op de rand van de dood, hier in het openingsgedicht verbeeld als het uitgepakt worden als een pakje door de wind, en als een nog onbekend avontuur dat slechts in een oxymoron kan worden uitgedrukt – ‘iets [...] wilds en rustigs’:

De wind is het al begonnen

je profiel te slijpen, je haar te fronsen

je ogen donker aan te blazen

de wind is het al begonnen

het papier om mij los te maken

mij uit te pakken, om te woelen.

Er is iets groots, iets wilds en rustigs gaande

in ons, aan de kant van het water staande

als stemvorken staan onze hoge benen

en zoemen op de zoemende grond,

het is te horen als we even

stilstaan, luistrend, mond op mond.

Je bent een pakketje, verzonden naar de dood, uitgepakt door de wind. Je bent maar een stemvork waardoorheen iets trillen kan. En op het einde van haar leven voelt deze dichter zich aan alle kanten omringd door de versheid van de jeugd.

Het enige dat oud lijkt is dit ogenblik

want het verleden – ik – is jonger, jong.

De toekomst die mij niet meer toekomt

is wonderbaarlijk vers en licht

en straalt en dampt van jeugd. Als in de zomer-

ochtend vroeg de zee.

Ouderdom lijkt hier een hernieuwde toegang tot de versheid van de jeugd. Wat Vasalis’ schrijversleven en werk laten zien is dat het leven nooit ophoudt, zolang men leeft. Creativiteit en erotiek zijn niet voorbehouden aan jongeren en volwassenen. Ze zijn van alle leeftijden.

Literatuur

Bikont, A. en J. Szczesna, Wisława Szymborska. Prullaria, dromen en vrienden. Biografie. Breda, De Geus 2007

Coninck, Herman de, ‘De eeuwigheid nu’, in id., Over de troost van pessimisme. Antwerpen 1983, pp. 75-89

Coninck, Herman de, Geef me nu eindelijk wat ik altijd al had. De mooiste gedichten. Gekozen en ingeleid door Kristien Hemmerechts. Amsterdam/Antwerpen, De Arbeiderspers 2009

Draaisma, Douwe, Waarom het leven sneller gaat als je ouder wordt. Over het autobiografische geheugen. Groningen, Historische Uitgeverij 2001

Eybers, Elisabeth, ‘Sonnet’, in Versamelde Gedigte. Amsterdam, Van Oorschot 4e druk 1977 (1957), p. 90

Eybers, Elisabeth, ‘Puntdig’ in: Dryfsand. Amsterdam, Querido 1985, p. 34

Harmsen van Beek, Fritzi, ‘Lachen bladluis, niet’, in: Geachte muizenpoot. Amsterdam, De Bezige Bij 1977 (1965), p. 22-23

Harmsen van Beek, Fritzi, ‘Déjeuner sur l’herbe’, in: Eybers, Elisabeth, F. Harmsen van Beek, Judith Herzberg, Hanny Michaelis, Annie M.G. Schmidt en M. Vasalis, Gedichten : een keuze uit eigen werk. Amsterdam, Van Oorschot 1985

Kopland, Rutger, ‘Onder de appelboom’, in: Onder het vee, Amsterdam, Van Oorschot 1966

Kroon, Dirk (inleider en samensteller), Ik heb mezelf nog van geen ding bevrijd. Beschouwingen over het werk van M. Vasalis. ’s-Gravenhage, Bzztôh 1983

Meijer, Maaike, ‘M. Vasalis en het interpretatiekader van de mystiek’, in: Maaike Meijer, De lust tot lezen. Nederlandse dichteressen en het literaire systeem. Amsterdam 1988, p. 21-45

Meijer, Maaike, ‘M. Vasalis en de reis naar de onderwereld’, in: ‘In een bezield verband’.

Nederlandstalige dichters op zoek naar zin. Samenstelling en inleiding Wiel Kusters. Nijmegen 1991, p. 215-235

Meijer, Maaike, M. Vasalis. Een biografie. Amsterdam, Van Oorschot 2010

Meijer, Maaike, ‘Liefde volgens Vasalis’ in: Armada 15 no 56, oktober. Themanummer Ingrijpende gedichten 2009, p. 67-75

Reve, Gerard, Zeergeleerde vrouwe. Utrecht, Veen 1982

Vasalis, M. Parken en woestijnen. Rijswijk (Z.-H.), A.A.M. Stols, 1940. Helikon, jrg. 10, nr. 10 (15e druk Amsterdam 1962, G.A. van Oorschot)

Vasalis. M. De vogel Phoenix. ’s-Gravenhage, A.A.M. Stols 1947 (6e druk Amsterdam, G.A. van Oorschot, 1961)

Vasalis, M., Vergezichten en gezichten. Amsterdam, G.A. van Oorschot 1954

Vasalis, M., De oude kustlijn. Nagelaten gedichten. Amsterdam, G.A. van Oorschot 2002

Visscher, H.S., Dromen in de moderne Nederlandse poëzie. Arnhem, Van Loghum Slaterus 1953

Woodward, Kathleen, ‘Performing Age, Performing Gender’, in: NWSA Journal 18, no 1 2006, p. 162-189

Zijl, Annejet van der, Jagtlust. Amsterdam, Nijgh & Van Ditmar 1998

[1] M. Vasalis, Dagboek 21-7 1965. Manuscript in familiearchief

[2] Reve schonk Vasalis de bibliofiele uitgave van zijn Gerhardt-brieven in 1982, met opdracht. Familiearchief

[3] Alleen het gedicht ‘Mutatis mutandis’ in De oude kustlijn (p. 20-21) bespreekt de seksuele mores van de oudere generatie (die van Vasalis’ ouders zelfs) vergeleken met die van haar kinderen.

[4] Vasalis aan Joop Sjollema, 2-2-1968. Bezit van Louk Tilanus