Adriaan van Dis

‘Wit of rood?’ Met de wijnkeuze begon Hier is… Adriaan van Dis, dat van 1983 tot 1992 op tv was. Voor veel mensen was zijn programma een echte kennismaking met internationale en Nederlandse schrijvers. Van Dis nam de tijd en ging in zijn gesprekken de diepte in. Er was het ‘Van Dis-effect’: boeken werden vaak bestsellers. Dit portret door Jopie Roosenburg-Goudriaan toont Van Dis als de galante en erudiete gastheer in zijn legendarische boekenprogramma.

Zelf bagatelliseerde hij zijn succes: ‘Afstandsbediening bestond nog niet. […] En zo bereikten we soms kijkers die van zichzelf dachten dat ze niks met schrijvers ophadden. Tot ze de feministe Fay Weldon zagen voordoen hoe ze een kluwen mannensokken uit de wastrommel haalde. Haar inconsequentie werkte aanstekelijk. Hé, dachten die kijkers, wat die vrouw zegt, gaat over mij.’

Tv was voor Van Dis bijzaak: hij schreef een indrukwekkend literair oeuvre bij elkaar, dat in 2015 bekroond werd met de Constantijn Huygens-prijs. Tijdens de prijsuitreiking roemde Job Cohen Van Dis’ manier van kijken. De kijk van een betrokken buitenstaander:

Misschien is dat wel de kern, op zoek naar begrijpen, wat iets anders is dan begrip. Ligt daar ook het succes van Hier is… Adriaan van Dis? Ook ik heb daar indertijd, zoals zovelen, met graagte naar zitten kijken, meegesleept door die man die zijn gasten zo tot hun recht liet komen.

Hoewel Milou Hermus dit portret de titel ‘De schrijver’ gaf, is het overduidelijk wie hier levensgroot en in een onderhemd is afgebeeld: Adriaan van Dis. Het portret maakt deel uit van haar serie Hollandse Heren, waaraan ze drie jaar werkte. Ze portretteerde achttien mannen – de meesten bekend –, onder wie Wim Pijbes, Huub van der Lubbe en Jan Taminiau. Het zijn allemaal mannen die ze bewondert, die haar fascineren en/of inspireren, de meesten kent ze persoonlijk. Net als Van Dis zijn ze vastgelegd in een singlet. Hermus had speciaal voor deze portretten er een hele serie van ingeslagen bij de Hema. En allen zonder naam, maar met aanduidingen als ‘De museumdirecteur’, ‘De zanger’, ‘De ontwerper’.

Met de serie grijpt Hermus terug op de Hollandse schildertraditie, waarin heren zich op sobere wijze lieten vastleggen. Vroeger met een witte kraag om de hals, nu dus in een wit hemd. Het ontbreekt op de portretten aan attributen die refereren aan het vakgebied, de welstand of maatschappelijke status van de afgebeelde persoon. Het lege witte doek biedt gelijkwaardigheid, net als het hemd. ‘Zonder verpakking’, aldus NRC Handelsblad over de serie. ‘In een stille, witte leegte zonder referenties, moeten ze het doen met wie zij zijn: een oogopslag, het trekken van de mond, de lichaamshouding, het staan, de taal van de handen. De geportretteerde is wie hij is: niet meer en niet minder’, aldus Hermus, die de kwetsbaarheid, de onschuld, en zeker ook de persoonlijkheid van deze Hollandse Heren wilde vangen, vlak voordat ze zich weer in hun uniform hijsen, het twee- of driedelig pak. De serie was te zien in de Kunsthal te Rotterdam en werd begeleid door een gelijknamig boekje.

Een ietwat ijdele man. Mooi gekapt haar, een net jasje, overhemd en stropdas. Een man van de wereld die de kijker ietwat hautain beschouwt. Wellicht argwanend, verveeld, afwerend? Het portret dat Dorinde van Oort van Adriaan van Dis maakte, wringt met de schrijver die in zijn werk getuigt van een diepe betrokkenheid bij de ‘ander’. Niet alleen in zijn boeken, maar ook in zijn journalistiek werk en de programma’s die hij voor de televisie maakte.

Voelde Van Dis zich ongemakkelijk tijdens het poseren? Normaal is hij het die kijkt, beschrijft, probeert te begrijpen.  

Van Dis is overtuigd van de maatschappelijke waarde van literatuur. Voor hem geeft literatuur inzicht in je werk en in je leven, maakt lezen een beter mens van je. ‘Hoe meer mensen je aan het lezen krijgt, hoe minder bushokjes de overheid moet repareren.’ Hij schaamt zich er niet voor de literatuur te prediken als een dominee. ‘Literatuur kan behalve ontspannen ook activeren. Onrust zaaien. Met een beetje geluk laat een goed boek je anders naar de wereld kijken. Wapent je tegen al die klootzakken om je heen,’ zei Adriaan van Dis ooit. ‘Of overschat ik het nu toch? Nee, het is de eeuwige scholier in mij die zo praat, toen de fluistering van een boek op mij nog het effect had van een megafoon.’