Fré Dommisse begon veelbelovend met een essayistische benadering van haar eigen psychiatrische geschiedenis, maar brak – ondanks of vanwege dit omstreden thema – nooit echt door.

De kloof tussen leek en geesteszieke

Enkele jaren later verschijnt een nieuwe roman, Het licht op de drempel (1937), over de re-integratie van geesteszieken in de maatschappij. Beide werken konden rekenen op een goede ontvangst en positieve kritieken. Krankzinnigen had zowel documentaire als literaire waarde, schreef H.J. Smeding (1937). In hetzelfde jaar stelde Roel Houwink dat het boek ‘ver buiten den kring der letterkunde beteekenis heeft’. Frans Coenen noemde het ‘een onschatbaar getuigenis van … ongekend leed’, een boek dat ‘van meest hopelooze menschelijkheid tegelijk een kunstwerk werd’ (1929). 

In een analyse in Vrouwenspiegel (1935) prees Annie Romein-Verschoor de gave van Dommisse om het ‘directe of verkapte egocentrisme van veel psychologische romans te vermijden’. De uitgever Brussé liet Krankzinnigen drie keer drukken – de derde druk verscheen in september 1930 – en het onverwachte succes zorgde ervoor dat Dommisse door Nederland kon reizen om lezingen over haar werk te geven. 

De motivatie voor deze boekentour is verrassend altruïstisch en had tot voornaamste doel om het leven van mensen met psychische problemen te beteren. Dommisse hoopte dat ze, door haar eigen geschiedenis te vertellen, het Nederlands publiek beter kon informeren:

Het blijkt, dat men dikwijls verkeerde voorstellingen omtrent deze verpleging heeft, ongemotiveerde angst voor psych. inrichtingen, gesprekken, persberichten enz. … Deze angst is echter thans in vele gevallen ongemotiveerd, ja, zelfs funest. ... In de plaats [van de oude vooroordelen] moet het inzicht komen dat een psychiatrische instelling een geneeskundig-opvoedkundig instituut is, in veel gevallen zelfs een voorbeeld voor de maatschappij.

Dommisse was vooral ingenomen door het respect en de genegenheid die Van Duuren voelde voor zijn patiënten. Ook zij werd gekenmerkt door een liefdevolle houding naar de mensheid toe. Zo schreef de bekende literator dr. H.J. Boeken haar op 4 juli 1931 een brief naar aanleiding van Krankzinnigen:

‘Lieve Fré, Zoo mag ik je wel noemen? Want ik gevoel dat je heel veel liefde in je zelve moet hebben om zoo de patiënten met hun heel omgeving op te merken, vast te houden en weer te geven als je in je boek gedaan hebt.’

Bejubeld en vergeten om dezelfde reden

‘Pas op, zij is heel gevaarlijk’ – Uit de lezingen van Fré Dommisse

Lees het artikel

Veel recensenten meenden dat Dommisse niet veel meer verlangde dan autobiografisch-geïnspireerde boeken te schrijven om een wezenlijk verschil te maken voor de geesteszieken. ‘Voor haar,’ stelde Roel Houwink, ‘is de roman niet doel maar middel. Zij schrijft niet uit de volheid der verbeelding, maar uit de volheid der ervaring’ (1937).

Dit kwam haar werk ten goede, volgens recensent Nico Donkersloot, die schreef dat ‘het vrij is van alle effectbejag en literaire allure, van alle trucjes en mooischrijverij, en, vooral, van alle geperfectioneerde gladheid en gemakkelijkheid. Meestal is het van een zakelijkheid en directheid, die ons onmiddellijk in het onderwerp verplaatsen’ (1930).

Ook Houwink vermoedde dat ‘het niet in de aard van het werk van Fré Dommisse [ligt] (gelukkig niet!) om meer dan een gewone bekendheid te verlangen, integendeel: wij vreezen, dat er in sommige kringen een sterke behoefte zal bestaan dit boek dood te zwijgen’ (1929).

Hiermee hintte hij al op het taboe dat Dommisse aansnijdt in haar werk, hoewel ze zeker niet werd doodgezwegen: in oktober 1963 werd Krankzinnigen zelfs nog eens uitgegeven door Querido in de Salamander-reeks (en recentelijk, in 2022, nog eens).

Tegelijkertijd zorgde deze kunsthandel voor zoveel afleiding dat ze enkele decennia niet aan het schrijven toekwam en nooit een prominente plek in de literaire wereld innam, zoals zij schreef in een brief aan Alice von Eugen van Querido:

De zaak vraagt zoveel aandacht dat het vrijwel onmogelijk blijkt om hiernaast nog mij op het schrijven te concentreren. 

Verder sneed haar werk een moeilijk thema aan, waarop een taboe rustte dat nog altijd niet helemaal verdwenen is. Deze combinatie van factoren heeft er waarschijnlijk toe geleid dat ze als schrijfster al snel uit het collectieve geheugen verdween. 

Volgens Willy Graauwmans, die in de jaren tachtig onderzoek deed naar haar werk, is Dommisse vergeten om dezelfde reden waarom ze schreef en zo bejubeld werd: haar opname in de kliniek voor geesteszieken. 

Dit feit kan haar critici parten hebben gespeeld, gezien de grote welwillendheid waarmee zij haar altijd tegemoet zijn getreden. Hierdoor is zij misschien te veel ‘opgepoetst’, waardoor men haar later niet meer geheel serieus heeft genomen, terwijl haar werk, en zeker de roman Krankzinnigen, dit echt verdiende en nu ook nog verdient.

Graauwmans schreef dit ruim vijftig jaar na de eerste publicatie van Krankzinnigen; we zijn nu weer bijna veertig jaar verder. Heeft Graauwmans gelijk en verdient het werk van Fré Dommisse nog steeds onze aandacht? Is het tijdloos en origineel, zoals de grotesken van Brugman, of kan het niet los worden gezien van de tijd waarin het is geschreven, zoals de Schartenroman? 

Wat betreft persoonlijke vertelvorm en de thematiek past Dommisses werk in elk geval bij memoires als The Bell Jar van Sylvia Plath en het verfilmde Girl, Interrupted van Susanna Kaysen, hoewel ze het internationale succes van deze boeken nooit heeft mogen evenaren. Haar werk sluit bovendien aan bij een huidige trend in de hedendaagse Nederlandse literatuur waarin schrijvers in persoonlijke bewoordingen verslag doen van geestelijke gezondheidsproblemen, van De herontdekking van het lichaam van Bregje Hofstede tot PAAZ en UP van Myrthe van der Meer.

Wellicht zijn Dommisses ongepolijste taal en schrijfstijl de hoofdreden dat haar werk nooit een klassieker is geworden, maar juist het directe taalgebruik, het persoonlijke verhaal en het universele thema maken het boek meer dan geschikt voor een lezer in de eenentwintigste eeuw.