Verstand van gevoel

Al in haar poëziedebuut Soldatenliederen (1991) waarmee zij direct veel indruk maakte in literair Nederland, blijkt hoe belangrijk muziek voor haar is. Onder een aantal gedichten vinden we verwijzingen als ‘Tsjaikovski, Serenade voorstrijkorkest, op.48, deel II, ‘Valse’ of ‘Schumann, Kinderszenen, opus 15’. Deze aanduidingen zeggen iets over de sfeer van de gedichten, maar het zijn geenszins beschrijvingen van deze muziekstukken.

Anna Enquist heeft zich vaak uitgelaten over het voor haar kenmerkende verschil tussen muziek en taal.

Na drie dichtbundels Soldatenliederen, Jachtscènes (1992) en Een nieuwafscheid (1994) publiceerde Anna Enquist in de jaren negentig twee romans: Het meesterstuk (1994), gebaseerd op de structuur van Mozarts Don Giovanni. En Het geheim (1997), waarin één van de hoofdpersonen Wanda van haar docent te horen krijgt: ‘Alles wat je voelt moet je vertalen in techniek. Als je speelt moet dat tweetalig zijn. Wie alleen in technische taal kan spelen is misschien virtuoos, maar saai. Wie alleen de gevoelstaal spreekt is expressief, maar onbeheerst. Het geheim is de tweetaligheid.’

Die synthese van een strenge vorm waardoor de emoties nog heviger uitkomen, is een belangrijk gegeven in het werk van Enquist. In Contrapunt (2008) dat qua vorm gebaseerd is op de Goldbergvariaties van Johann Sebastian Bach, weet Enquist de radeloosheid van de vrouwelijke hoofdpersoon te beschrijven, veroorzaakt door de dood van de dochter. Dit autobiografische feit beheerst een groot deel van de gedichten en romans die Anna Enquist publiceerde nadat haar dochter Margit in 2001 bij een verkeersongeval op de Dam in Amsterdam overleed. 

Verlies – het verliezen van de moederband, eerst al door de geboorte, later het opgroeien, naar school gaan, het verlaten van het ouderlijk huis – het is een proces dat Enquist met een heldere weemoed beschrijft in haar eerste dichtbundels. ‘Het leven met de kinderen vond ik de meest complete fase in mijn bestaan.’ In Klaarlichte dag (1996) lezen we in het gedicht ‘Dochter, dochter (4)’:

Dat uiteengroeien van kinderen en ouders wordt altijd weer gecompenseerd door weekeindbezoek, gezamenlijke reizen, enthousiasme voor het voetballen, feiten die in haar gedichten ook uitgebreid aan bod komen. Het echte verlies is even gruwelijk als navrant. Voor de week van de poëzie schreef Enquist Een kooivan klank, uitgegeven door de CPNB. In tien hamerende gedichten vermengt Enquist herinneringen met de pijn van de overlevende moeder.

Muziek zorgt bij een baby voor ‘bescherming, troost – en al snel plezier en bevrediging’. Zo ook in dit gedicht, waar de ik-figuur zowel klassieke componisten laat horen als de soul van Otis Redding en het sprookje van Roodkapje. Het kind wordt er rustig van, het ‘brullen en dreinen’ maakt plaats voor een gelukzalig geluid, dat de ik-figuur opneemt op een tape- of cassetterecorder. Een tastbare herinnering, zoals in plak- of fotoboeken. Om nog eens naar te kijken of luisteren. De laatste regel maakt heel scherp duidelijk dat die handeling niet meer voor moeder én kind geldt. 

Even genadeloos is het gedicht ‘Foto’ uit dezelfde bundel, waarin Enquist even refereert aan het zangtalent van haar dochter:

Poëzie was ook in de vroegste bundels van Enquist nooit lieflijk of sentimenteel, maar direct, hard in manier van uitdrukken en duidelijk in de beschrijvingen, ook als het om gevoelens van gemis en melancholie ging. Zo ook in dit gedicht. Geen poëtische tranen, maar oprechtheid, de kille blik gericht op een laatste foto: dochter aan zee. Om met de laatste regel de lezer recht in het hart te treffen.

Heeft het accent voor Anna Enquist jarenlang gelegen op haar praktijk als psychoanalytica en het schrijven, dat verandert na het fatale ongeluk van haar dochter: ‘In de tijd van groot verdriet na de dood van Margit ben ik weer begonnen met pianospelen. Ik studeer moeilijke stukken in, waar ik al mijn aandacht voor nodig heb, stukken met moeilijke vingerzettingen.’