In de dagboeken die Büch eind jaren zestig bijhield, toen hij achttien, negentien jaar was, schreef hij vaak over de ‘jongejongensliefde’. Het waren aanvankelijk niet zozeer dagboekaantekeningen als wel prozaschetsen waarin hij over jonge jongens schreef alsof het personages in een roman waren. Geleidelijk kregen deze aantekeningen de vorm en klank van autobiografische notities. 

Opvallend is dat hij steeds explicieter over zijn onmogelijke liefde voor kleine jongens schrijft in periodes dat het slecht ging tussen hem en zijn toenmalige vriendin Karlijn. Toen die relatie in 1973 eindigde, voelde Büch zich hevig afgewezen en eenzaam. Zijn vrienden probeerden hem op te beuren met de geruststelling dat iedereen wel eens liefdesverdriet heeft en dat het vanzelf overgaat. Maar door die relativerende opmerkingen voelde Büch zich alleen nog maar ellendiger: kennelijk begrepen zijn vrienden niet dat de leegte die hem teisterde heel wat heviger was. Om dat duidelijk te maken eigende hij zich het lot toe van een pedofiel, een paria; dan zouden mensen begrijpen dat hij niet zomaar een beetje eenzaam was, maar leed aan het leven. Het verdriet om Karlijn boog hij in gesprekken om tot verdriet over zijn onmogelijke liefde voor Robbie, het zoontje van de slager in de Doezastraat. 

Vanaf dat moment schreef hij in zijn dagboeken en brieven opvallend expliciet over zijn zogenaamde pedofilie. Na jaren nauwelijks poëzie te hebben geschreven, begon hij bovendien opeens weer te dichten. In hoog tempo schreef hij vijftien eenvoudige rijmpjes die deel moesten gaan uitmaken van een cyclus met de naam Liedjes voor zijne hoogheid de Blonde Koning van de Doezastraat. Over Robbie zelf gingen zijn gedichten niet: de jongens over wie hij schreef waren volstrekt inwisselbaar. Dat bleek wel toen Büch korte tijd later een nieuwe muze ontmoette. Tijdens een etentje bij vrienden at ook de dertienjarige Gijs mee, door Büch direct omgedoopt tot Gijsje. Nog diezelfde avond schreef hij een paar ‘droevige liedjes’, zoals hij ze noemde. In zijn dagboek noteerde hij:

Harry Prick met Boudewijn Büch. © Lily Prick-Maessen

In juni 1974 maakte hij een afspraak met Harry Prick, conservator van het Literatuurmuseum (toen nog Letterkundig Museum) en tevens Lodewijk van Deyssel-kenner. Büch maakte direct indruk op de ruim twintig jaar oudere conservator door tijdens het gesprek een minicollege over Novalis te geven. Tussen de twee ontstond, op initiatief van Büch, een intensieve briefwisseling. Binnen vier maanden stuurde hij Prick ruim tweehonderd dichtbetypte bladzijden. Het is alsof hij met die brieven een autobiografie voorbereidde waaruit hij naar voren moest komen als miskende dichter die in het verkeerde tijdvak was geboren en geplaagd werd door onheil. 

Steeds vaker stuurde hij Prick ook de gedichten die hij over Gijsje schreef. Prick was een negentiende-eeuwer in hart en nieren en daardoor buitengewoon gevoelig voor Büchs tragiek. Zijn sympathie werkte verblindend, want ook over weinig geslaagde gedichten kon hij uitroepen: ‘Ik heb in mijn leven duizenden gedichten gelezen, maar geen als dit waarin liefde en hunkering naar […] een teken van wederliefde zó ingehouden sidderend in bijna elk woord proefbaar en aanwezig is. Alleen al door dit te hebben geschreven, heb je niet vergeefs geleefd.’

Die ontroering had het gewenste resultaat, want al snel wierp Prick zich op als onbezoldigd redacteur en promotor. In de zomer van 1975 wist hij uitgeverij De Arbeiderspers te interesseren in de uitgave van Büchs gedichten. Een paar maanden later, in het voorjaar van 1976, debuteerde zijn protegé met de bundel Nogal droevige liedjes voor de kleine Gijs.

De door Büch zelf geschreven aanbiedingstekst bij zijn bundel

Het zelfportret dat hij schetste was dat van een intellectuele bohemien. Hij benadrukte het autobiografische fundament van zijn poëzie en omschreef de bundel als ‘een werk van verzet tegen de grote-mensen-wereld die de ontwapenende liefde voor de Kleine Jongen niet tolereert’. Hoe nadrukkelijk Büch het onderwerp pedofilie ook in zijn gedichten en de aanbiedingstekst naar voren had laten komen, toen de bundel begin maart 1976 verscheen gingen critici nauwelijks in op dat thema. In de paar gunstige besprekingen kreeg Büch lof toegezwaaid omdat hij dit gewaagde thema zo sereen had beschreven. Opvallend genoeg werd juist in de negatieve recensies het thema niet eens herkend: de toonaangevende criticus Rein Bloem ging er in zijn uiterst kritische bespreking van uit dat Gijsje het gestorven broertje van de dichter was, een fout die vervolgens blindelings door andere recensenten werd overgenomen.

Will Ogrinc, De vernis 1 (1976), afl. 2

Willemijn Bos, Avenue, november 1985

16
foto's

Toch zou Büch zich de reputatie van tragische pedofiele dichter weten aan te meten door in interviews te suggereren dat zijn Gijsje-gedichten autobiografisch waren. Hij begon daarmee in 1976 toen de bundel uitkwam en bleef dat jarenlang in interviews en columns herhalen. Zo vertelde hij in 1985 in een interview voor Avenue nog over zijn liefde voor de veertienjarige Gijs toen hij zelf vijfentwintig was. Wel benadrukte hij dat de relatie een en al hunkering was geweest, waarin hij Gijs hooguit eens een keer over zijn bol had geaaid. Niettemin bevestigde hij met dit soort uitspraken het schijnbaar autobiografische karakter van zijn gedichten.

Het was een mooie proeve van autobiografictie: het gevoel van eenzaamheid en afwijzing die hij had ervaren toen zijn vriendin hem verliet, goot hij in de vorm pedofilie – de onmogelijke, onbegrepen en eenzame liefde bij uitstek.

In zijn romans paste Büch dezelfde strategie toe. Voor de roman De kleine blonde dood die in 1985 verscheen, putte hij uit gebeurtenissen en ervaringen van vele jaren eerder. Eind jaren zestig was Büch bevriend geraakt met het Haagse echtpaar Coen en Marianne Pronk. Marianne had hij leren kennen als jonge lerares op de mulo in Wassenaar, waar zij korte tijd had lesgegeven. Büch was hevig verliefd op haar geweest en had in 1969 het contact aangehaald door haar een nieuwjaarskaartje te sturen, wat een levendige correspondentie tot gevolg had. Regelmatig reisde hij naar Den Haag, waar hij bij Coen en Marianne een tweede thuis vond. Mocht hij de hoop gekoesterd hebben om alsnog haar hart te winnen, dan vervloog deze toen Marianne hem vertelde dat ze een kind verwachtte. Het jongetje dat in april 1970 werd geboren, noemde ze tot Büchs grote vreugde Boudewijn. ‘Je naam heb ik altijd al een fijne naam gevonden,’ lichtte Marianne die keuze toe, ‘en van de grote lijst van namen bleef Boudewijn ten slotte over.’ Aan vrienden gaf Büch een heel andere verklaring: hij was de vader van het kind.

Het verhaal over zijn vaderschap bouwde hij in de jaren die volgden steeds verder uit. De meeste vrienden twijfelden er geen moment aan, omdat Büch ‘zijn zoon’ af en toe meebracht. Zo blijkt uit een kaartje van Marianne dat Büch voorstelde om de kleine Boudewijn een dagje mee naar Artis te nemen. Zij liet hem per kerende post weten dat ‘Boudie’ dat schitterend zou vinden. En zo stonden op een septembermiddag in 1975 een grote en een kleine Boudewijn naar beren en steenbokken te kijken in Artis. Na het bezoek aan de dierentuin, nam hij de jongen mee naar café De Zwart op het Spui, waar Peter van Zonneveld samen met zijn vriendin Marijke al zat te wachten. ‘Sprekend Boudewijn!’ riep Marijke uit toen ze het jongetje zag. Op dat moment spuugde het kind zijn hele maaginhoud over het spijkerjasje van ‘zijn vader’. Büch belde in paniek zijn vriendin Bernadette Gallis met de vraag of zij hen met de auto wilde komen ophalen en naar Den Haag brengen. Ze kwam direct. Toen ze bijna bij het huis van Coen en Marianne waren, vroeg Büch haar of ze een straat eerder wilde stoppen: Marianne zou volgens hem gek van jaloezie worden als ze hem bij een andere vrouw in de auto zag zitten.

Tien jaar later zouden Peter van Zonneveld en Bernadette Gallis de gebeurtenissen van die dag letterlijk teruglezen in De kleine blonde dood. Ook herkende Bernadette de daarop volgende passages die de dood van de kleine Boudewijn – in het boek Micky geheten – inluidden: de dramatische verwikkelingen had Büch haar rond de jaarwisseling van 1975/1976 beschreven in zijn brieven. Het jongetje zou in een coma zijn geraakt en overleed een paar weken later. In zijn dagboek noteerde Büch voor het nageslacht:

Gerlof Leistra, Elsevier 4 mei 1991

Frits Abrahams, NRC Handelsblad 17 april 1993

5
foto's

Hij vergrootte de verwarring door in interviews verschillende antwoorden te geven op de vraag of het boek werkelijk over zijn eigen zoon ging. De ene keer antwoordde hij: ‘Je vraagt toch ook niet of Hamlet bestaan heeft? De vraag wat er van mijn boeken waar is en wat verzonnen, vind ik hoogst onliterair. Per definitie is er niets van waar. Daarom staat er ook r-o-m-a-n boven.’ In een ander interview beweerde hij echter: ‘Mijn literatuur verschilt niets van de werkelijkheid. […] Overdreven? Fictie? Wat ik beschreven heb is slechts een tiende van de werkelijkheid!’

In 1993 vroeg journalist Frits Abrahams aan Büch of er wel echt een zoon was geweest. Hij had van vrienden van Büch begrepen dat zij hem niet meer vertrouwden: ‘Ze zeggen dat je een mythe van je leven maakt. Vrijwel niets zou waar zijn van je beweringen over je “dode zoontje”, over je ouders, over de inrichting waarin je als kind zou zijn geweest.’ Büch haalde zijn schouders op, zei dat mensen waarschijnlijk gewoon jaloers waren op zijn succes en wees, toen hij Abrahams naar buiten begeleidde, naar een foto van een blond jongetje op zijn bureau: ‘Dat is hem.’

Twee jaar later, op 9 december 1995, stond in De Telegraaf een uitvoerig interview met broer Patrick Buch, die onder meer verklaarde: ‘Dat hele verhaal van die zoon Micky is gelogen. Er is nooit een kind geboren!’ Opvallend genoeg ontlokte dat interview nauwelijks reacties. Het was voor geen enkele journalist aanleiding om nader onderzoek te doen naar het levensverhaal van Büch. Mogelijk bevestigde het interview wat veel mensen al vermoedden en haalden ze er daarom hun schouders over op. De stilte staat in schril contrast met de golf van verbazing die na Büchs dood door het land trok toen het verhaal opnieuw naar buiten werd gebracht.

Zoals in ‘De boekenkastreiziger’ ter sprake komt, had Boudewijn Büch als negenjarig jongetje een zomervakantie moeten doorbrengen in een katholieke kinderkolonie in Boxtel. In zes weken tijd moesten hij en andere ‘bleekneusjes’ zien aan te sterken door middel van veel lichaamsbeweging in de buitenlucht en stevig eten. Deze ervaring was voor de schrijver Büch een dankbaar gegeven om autobiografictie op toe te passen. De zes weken vakantiekolonie transformeerde hij tot een jaar in een door sadistische nonnen gerunde psychiatrische jeugdinrichting.

De eerste notitie in zijn dagboek over Boxtel maakte hij toen hij in 1971 met een paar vrienden in de buurt op vakantie was geweest:

Pagina uit de brief die Büch een dag na zijn bezoek aan Boxtel aan Harry Prick schreef, 11 mei 1975

Hij schreef hoe hij als patiëntje in Boxtel de hele dag stil moest zijn, niet mocht lezen en voortdurend gebukt ging onder de angst voor de straffen die te pas en te onpas werden uitgedeeld. Naast de dagelijkse klappen met de vlakke hand of pantoffel, hanteerden de nonnen ‘een heel register van wreedaardigheden: onderdompeling in heet & koud water baden, […] isolatie in “Het Huisje” […] waarin vier geluiddichte hokjes waren en kaal en slechts een krukje en een brits rijk. Indien men lastig was en gilde werd men daarin opgesloten, maximaal een week wat ik ook wel eens heb gehaald.’ Prick nam met stijgende verbazing kennis van het verhaal, maar geloofde iedere letter ervan. 

Het zou niet bij dat ene bezoek blijven. In de loop der jaren zou Büch verschillende vrienden en geliefden meenemen naar het voormalige rusthuis alsof het een bedevaartsoord was. Met zijn Leidse vriend Leo van Maris en Harry Prick treinde hij bijvoorbeeld in augustus 1979 naar Boxtel, waar hij opnieuw uitgebreid vertelde over de vreselijke maanden die hij daar had moeten doorbrengen.

Hans Vervoort, NRC Handelsblad, 14 februari 1986

Carel Peeters, Vrij Nederland, 16 november 1985

Koos Hageraats, De Tijd, 21 augustus 1987

3
foto's

Uit de recensies van Büchs romans blijkt dat de meeste critici ervan uitgingen dat de verhalen die hij schreef gebaseerd waren op werkelijke gebeurtenissen, die hij vervolgens had geromantiseerd. Ze beschouwden zijn werk bijna allemaal als ‘onverbloemd autobiografisch’. Blijkbaar werden dus ook de recensenten beïnvloed door de autobiograficties die Büch door al zijn publicaties roerde. Maar juist omdat zij meenden dat zijn werk de weerslag was van zijn leven, legden zij veel nadruk op biografische inconsequenties in zijn boeken. Carel Peeters merkte bijvoorbeeld in Vrij Nederland op:

© Nederlands Instituut voor Beeld en Geluid, Hilversum

Ook een aspect van het personage Büch was de rol van boekpromotor die hij vanaf 1982 op de Nederlandse televisie vervulde. In die rol hoefde hij evenmin op veel bijval te rekenen van het culturele establishment. In menige krant werd hij door collega-schrijvers en critici bestempeld als ‘literaire clown’ of ‘boertige volksjongen’ die gewichtig deed.

Minstens zoveel kritiek kreeg hij op de onverbloemde reclame die hij maakte voor goedkope boeken. Vaste prik in de uitzendingen was namelijk Büchs verzuchting dat mensen eens op moesten houden met zeuren dat boeken duur waren. Dan pakte hij een bijvoorbeeld een zak junkfood en zei: ‘Dit kost tien gulden en is niet te eten. Maar je kan voor tien gulden ook dit boek kopen,’ terwijl hij met een paperback zwaaide of boeken uit de goedkope Salamanderreeks prominent voor de camera hield. ‘Dat zijn geen boeken die twintig jaar geleden zijn verschenen, maar een paar jaar geleden en nu al voor een belachelijk lage prijs – een belachelijk lage prijs – in de boekhandel.’ Aanprijzingen van andere boeken liet hij ook vaak vergezeld gaan van ironische opmerkingen als: ‘Voor zijn dikte helemáál niet duur.’ 

Critici grossierden in bijnamen om Büchs weinig literaire aanprijzingen te becommentariëren: ‘Boudewijn Büch, de supersalesman van de Nederlandse literatuur’, ‘de cash & carry-afdeling van de Nederlandse literatuur’. De kritiek leek Büch weinig te deren. Volgens hem kon een televisieprogramma slechts ‘attentiewaarde’ hebben: het kon mensen op interessante dingen wijzen en hen enthousiasmeren, maar televisie bleef een oppervlakkig medium. Het liefst zou hij een buitengewoon geleerd programma maken, maar dat had geen zin zolang het Nederlandse publiek niet ‘tot letterkundige liefde opgevoed’ was, schreef hij in een artikel in Elsevier.

Vermoedelijk besefte hij maar al te goed dat het hem aan de rust en het analytisch vermogen ontbrak om een zeer geleerd programma te maken. Bovendien kon hij zich met zijn manier van televisie maken onderscheiden, wat nog een reden was om het commentaar op zijn populaire aanpak te omhelzen: ‘Ik wil Büch’s boeken de snelheid van een popprogramma geven,’ liet hij Cosmopolitan weten.

3
foto's

Voortaan zou Büch niet alleen supersalesman zijn van literatuur, maar van cultuur in de breedste zin van het woord. Een kindertheaterschool, het grafisch werk van Ron van Roon (die ook de leader van het programma maakte), popmuziek, een succesvolle reclamecampagne, de bouw van het nieuwe Muziektheater in Amsterdam of moderne schilderkunst; het vond allemaal een plek in Büch.

Hij wilde geen onderscheid maken tussen kunst en popcultuur, want, lichtte hij toe in een interview: ‘Op het moment dat je zegt dat popmuziek geen uiting van cultuur is, dan heb je toch een zéér discriminatoire cultuurpolitiek. Ik vind Bach fantastisch én ik vind de Stones fantastisch. En ik vind het getuigen van grenzeloos conservatisme wanneer je pop buiten de deur houdt.’ 

Dus sprak hij met evenveel hartstocht over literatuur en beeldende kunst als over rock & roll.

Büchs droomteam. © Pieter van der Zwan

Na het eerste seizoen en enige wisselingen in de samenstelling van de crew had Büch zijn ‘droomteam’ om zich heen verzameld: geluidsman David Carmiggelt, cameraman Thomas Kist, producer Edwin Prins en productie-assistente Pauline Drost – tevens jarenlang Büchs vriendin. Het team viel na vier jaar uit elkaar, waarna Büch in toenemend tempo crewleden verslond: slechts een enkeling voldeed aan de eisen die hij stelde aan kwaliteit, humor en loyaliteit. De meesten echter hielden het niet veel langer dan een enkel seizoen vol.

Büchs huis aan de Keizersgracht. © Sotheby’s Amsterdam

In de loop van de jaren had Büch zijn majestueuze pand aan de Keizersgracht omgebouwd tot zijn persoonlijke universum, waarvan bijna alle wanden waren bedekt met boekenkasten. Hij leefde in zijn ideale bibliotheek, waarmee een droom leek verwezenlijkt, maar bijzonder gelukkig werd hij er niet van. De eenzaamheid en vervreemding die hij als jonge dichter had gecultiveerd in zijn dagboek, was onbedoeld werkelijkheid geworden. In de jaren die achter hem lagen had Büch steeds meer vrienden uit zijn leven gesneden; op het moment dat ze te dichtbij kwamen, vragen stelden over zijn verleden of als hij het idee had dat ze door zijn harnas van verhalen dreigden te prikken, verbrak hij rigoureus de vriendschap of relatie. In zijn laatste dagboeken schreef hij opvallend vaak over zijn vroegere vrienden. 

Afscheidsbriefjes aan Boudewijn Büch na zijn overlijden in 2002

12
foto's

Büch werd nooit de gevierde dichter of grote schrijver waar hij als jongen van had gedroomd, maar hij werd wel een inspirator. Met zijn kinderlijke verwondering, puberale branie en professorale belezenheid maakte hij literatuur en geschiedenis toegankelijk voor een breed publiek. Dat werd eens te meer duidelijk na zijn dood. 

De mensen die een persoonlijk bericht schreven in het condoleanceregister of een briefje achterlieten in het West-Indisch Huis waar Boudewijn Büch lag opgebaard, leken geen afscheid te nemen van een schrijver of televisiebekendheid, maar van de populairste leraar van het land.