Maatschappelijk rumoer

De opzet was dat ook de aangeklaagde, Anna Blaman, aan de pseudorechtszitting zou deelnemen en aanvankelijk was zij hiertoe bereid. Vlak na 31 januari 1949, de datum waarop zij vierenveertig werd, ontving Blaman echter de dagvaarding van haar aanklager Helman als een misplaatst, verlaat verjaardagscadeautje. Haar werd, zo lezen we in de dagvaarding, ten laste gelegd: ‘een reeks van verregaande tekortkomingen op literair gebied, subsidiair grove en schuldige onkunde van het romanschrijversvak, subsidiair opzettelijke misleiding van het lezerspubliek.’

De aanklacht berustte op de door de aanklager geconstateerde feiten:

1. Psychologische inconsistentie. Helman wees met name op het ‘onjuist begrip van de redenen weshalve vrouwen door mannen aangetrokken worden’. 
2. Roman-compositorische gebrekkigheid.
3. Verwoordings-tekortkomingen.

Helman doelde op woordherhalingen, onzinnige terminologie en obsessie voor rotte tanden en andere orale euvelen.

Het laat zich raden dat Anna Blaman door deze aanklacht diep geschokt was en geen zin meer had om het spelletje mee te spelen. Ze liet de pers weten dat door ‘de organisatie van het geheel en de geest die de aanklacht ademt’ zij zich niet met de affaire kon inlaten. Ed. Hoornik (1910-1970) en Bert Bakker (1912-1969), vrienden van Blaman, hadden haar ook met klem afgeraden mee te doen, zoals ze schreef in een brief aan Marie-Louise Doudart de la Grée (5 februari 1949): ‘Eddy en Bert vonden de zinsnede uit het proces: gebrek aan begrip v/d redenen weshalve vrouwen door mannen aangetrokken worden - vuil, een vuile zinspeling op mijn mentaliteit.’ Bert Bakker was nog het duidelijkst in zijn advies: ‘Je moet ze laten barsten, en dat moet je dan geen reet kunnen schelen.’

Om toch mee te kunnen doen, heeft Blaman geprobeerd de aanklacht te wijzigen. Tevergeefs. Slechts een formeel, ondergeschikt punt werd gewijzigd: niet Anna Blaman werd opgeroepen voor het boekentribunaal te verschijnen, maar de Nederlandse kritiek. Voor het overige bleef de tekst van de dagvaarding zoals die was. Op één punt was de uiteindelijke tekst zelfs venijniger: in plaats van ‘psychologische inconsistentie’ maakte Albert Helman gewag van ‘psychologische onsamenhangendheid en imbeciliteit’. 

De tekst van het schertsproces laat zich lezen als een boeiend toneelstuk. Als een komedie of als een tragedie, het is maar welk perspectief je kiest. In 2006 werd het overigens in de Rotterdamse Arminiuskerk als leestoneelstuk opgevoerd. En al eerder, in 1991, werd de tekst van het tribunaal in Amsterdam als uitgangspunt genomen voor een literaire manifestatie over Anna Blaman, met onder anderen Nelly Frijda als rechter en Xandra Schutte als advocaat.

Soms komt Helman in het oorspronkelijke schertstribunaal van 1949 geestig uit de hoek. Hij overspeelde in ieder geval Blamans advocaat Johan van de Woude, die betoogde de roman niet geheel geslaagd te vinden en over wie gefluisterd werd dat hij beneveld op het toneel verscheen. Met zo’n advocaat heb je geen aanklager nodig! Soms is Helman ronduit smakeloos, bijvoorbeeld als hij Anna Blaman ‘een spoedige en plezierige ontmoeting met een welgeschapen tandarts’ toewenst. Daarbij had hij overigens geen vrouwelijke tandarts op het oog.

De president van de rechtbank, Jaap Buijs jr., maakte aan het eind van de zitting de balans op: ‘Dames en Heren leden van de jury. U vertegenwoordigt het publiek en dus is de mening van het publiek met 4 tegen 3 stemmen dat het boek psychologisch verantwoord is; met 5 tegen 2 stemmen dat het literair aanvaardbaar is naar de vorm en met 4 tegen 3 stemmen dat het literair aanvaardbaar is naar taal en stijl te oordelen.

Samengevat: Not guilty!

Beste Anna, 

Na dat wat alleen een schertsproces had moeten zijn, in de Blauwe Zaal, vertelde je me, dat men je van Amsterdam uit nog had gewaarschuwd: denk erom, Albert Helman wil bewijzen, dat jij niet in staat zou zijn, de liefde tussen man en vrouw litterair aan te kunnen. Je had die waarschuwing naast je neer gelegd, omdat-ie toch maar van de Amsterdamse kliek kwam. Maar nu verkeer ik in het eigenaardige geval, dat ik je moet waarschuwen voor wat wel eens veel erger dan een mislukt schertsproces zou kunnen worden. We hebben in Rotterdam geen litteraire kliek, dus mijn waarschuwing heeft geen andere achtergrond dan deze die ik hier geef: de president van de Rotterdamse rechtbank, Mr De Bie [Hendrik de Bie, 1879-1955], heeft iemand van wie hij verwachten mocht, inlichtingen te zullen kunnen krijgen, naar bijzonderheden omtrent je persoonlijk leven gevraagd. Die iemand kwam bij mij. Ik heb hem geen inlichtingen gegeven. Had het ook niet gekund. Maar zou het ook niet hebben gewild. Twijfelachtig lijkt mij de reden, waarom Mr De Bie inlichtingen zou hebben gevraagd: ‘omdat zijn vrouw en een vriendin van haar belang in je stellen.’ De Bie is geen man om zich voor ongezonden belangstelling te laten spannen. Daarvoor is hij te karaktervast. Maar dan moet ik aannemen, dat hij een ambtelijke truc toepast. Of uit zijn beweging, óf omdat een of andere substituut-officier hem de kop gek zeurt in verband met de kans, die een proces tegen je boek zou hebben. Ik kan beide mogelijkheden aannemen. Ja óók de mogelijkheid, dat De Bie, omgekeerd, een substituut-officier tot een vervolging tracht te brengen (want zoiets moet uitgaan van de justitie). Want De Bie is zeer karaktervast. Hervormd en Chr. Historisch van politiek, iemand dus die geen scheiding tussen het ethische en aesthetische kan maken. […] Gezien zijn geloof, zijn politiek en zijn maatschappelijke strijd is hij, mét zijn ongeïnteresseerdheid wat litteratuur betreft, dus een man, die óf daartoe uitgelokt óf uit eigen overtuiging een actie tegen ‘Eenzaam Avontuur’ zou kúnnen beginnen of aanmoedigen. ’t Is zijn arrondissement, waarin je woont, dus zo’n gerechtelijke vervolging – van een ander soort dan in Tilburg tegen de vertaling van ‘Lady Chatterley’s lover’ bij de kantonrechter is gevoerd op grond van een plaatselijke verordening – hoort hier thuis als jij er in persoon, als de schrijfster van het boek, bij betrokken wordt.

Aan 
Radiolympos,
Hilversum

Goden, Mag ik Uw oordeel over het volgende:
De roman ‘Eenzaam Avontuur’ van Mej. Anna Blaman heeft in korte tijd grote opgang gemaakt en uit de besprekingen voor de radio en in de pers is wel gebleken, dat dit werk – hoezeer ook omstreden – in elk geval als een der belangrijkste Nederlandse romans van de laatste tijd moet worden beschouwd.
Ik zou dit boek nu ook wel eens willen lezen om daarover een eigen oordeel te kunnen vormen, maar de prijs is een bezwaar. Talloze andere lezers verkeren ongetwijfeld in dezelfde positie. Als lid van de Openbare Bibliotheek hier ter plaatse heb ik gevraagd of tot aanschaffing zou worden overgegaan, maar ik ontving ten antwoord dat het boek niet wordt aangeschaft, ‘niet uit financiële overwegingen, maar omdat tegen opname in een openbare uitleenbibliotheek principiële bezwaren bestaan’.
Acht U het juist dat volwassen mensen door een particuliere instelling onder curatele worden geplaatst en dat de gelegenheid om kennis te nemen van een werk, dat volgens alle deskundigen (pro en contra) een hoge letterkundige waarde bezit, wordt voorbehouden aan een financieel bevoorrechte klasse, die blijkbaar als immuun wordt beschouwd tegen de noodlottige (on)zedelijke invloeden daarvan?
Met grote belangstelling wacht ik U oordeel, Goden: ik groet U.

Roerdinkholders eenmansactie en fraaie brief hadden succes, waarbij de hulp van de radio-goden niet nodig was gebleken. Op donderdag 14 april 1949 kreeg hij te horen dat de Haagse bibliotheek Eenzaam avontuur had aangeschaft. Zo principieel waren de Haagse bezwaren kennelijk ook weer niet.

De juryleden, Jan Engelman (1900-1972), C.J. Kelk, J.A. Rispens (1889-1962), Theun de Vries (1907-2005) en Victor E. van Vriesland, waren met de kleinst mogelijke meerderheid tot een besluit gekomen, ondanks ethische en esthetische bezwaren. Het juryrapport maakte gewag van een ‘op de spits gedreven eenzijdigheid van het door Anna Blaman gestelde probleem, waarbij aan de volheid van het leven misschien te weinig recht wordt gedaan’. De jury betreurde het dat de schrijfster geen ‘levensvoorstelling  op een bredere grondslag’ had gekozen, maar sprak waarderend over de ‘diepgang der psychologie’, de ‘rijkdom aan observatie’ en de compositie van de roman.

Anton van Duinkerken (1903-1968) oordeelde in De Tijd: ‘Door een briefje te schrijven aan het bestuur van de Maatschappij der Nederlandse Letterkunde […] bespaarde Anna Blaman zichzelf en ons een lang en waarschijnlijk zeer hartstochtelijk debat over onderwerp en vorm van haar roman Eenzaam avontuur […]. De dampkring was bijna broeis van spanning […].’ Vooral dr. F.C. Dominicus betreurde het dat er niet gestemd kon worden, omdat de voorzitter – wijzend op Blamans brief – het onderwerp van de agenda had afgevoerd. Blamans afwijzingsbrief typeerde Dominicus in De Nieuwe Haagsche Courant als ‘de slimste zet, die ze had kunnen doen! Er was nl. een heftige oppositie en het voorstel der commissie zou zeker zijn afgestemd. Nu is dit voorkomen, terwijl de reclame voor het boek blijft.’