‘Amateur, professor, valkenier, papegaai, smeerpoets’ – De woordenlijsten van Arthur van Schendel

Ik hou van lijstjes, van opsommingen. Het boek dat altijd op mijn bureau ligt, is Het juiste woord van Dr. L. Brouwers en Dr. F. Claes. Het telt 1415 pagina’s en bevat ‘de grootste inventaris van synoniemen, stijl- en betekenisvarianten, uitdrukkingen en tegenstellingen in de Nederlandse taal’. Laat ik eerlijk zijn: zonder dit boek ben ik als schrijver gehandicapt. Het komt door de systematische schikking van een welhaast ontelbaar aantal woorden en uitdrukkingen in duizend onderwerpen, ‘die alle gebieden van de menselijke kennis en ervaring omvatten’.

Het is een woordenboek, maar dan zonder woordverklaringen. Het juiste woord rangschikt betekenisverwante woorden, maar is rijker dan elk ander boek in zijn soort. De website synoniemen.net verbleekt bij de weidse schakering van het boek van Brouwers en Claes.

Er is één boek dat kan concurreren met Het juiste woord, en dat is The Flavour Thesaurus van de Britse schrijfster Niki Segnit. Ze zocht jaren naar een boek met smaakcombinaties, maar dat bleek niet te bestaan. Daarom besloot ze het zelf te schrijven. Ze deelde 99 ingrediënten onder in families, zoals citrus, specerijen, zee, bos en bloemig fruit. De lezer van het boek komt te weten waarom sommige smaakfamilies en ingrediënten zo goed bij elkaar passen. Kokos en framboos bijvoorbeeld, of koffie en hazelnoot. Of wat te denken van rabarber en komkommer? Elke combinatie krijgt een toelichting. Het zijn soms romantische verhalen, dan weer gloedvolle herinneringen. ‘In Barcelona is er een oude koetsiersherberg met een interieur als een smidse in vol bedrijf,’ schrijft ze bij de combinatie knoflook en lamsvlees. ‘Een grill zo groot als een biljarttafel staat te loeien en spuwt vuur onder enorme stukken lamsvlees met bot en bossen artisjokken...’ Over de combinatie kappertjes en citroen schrijft ze: ‘Dit lokt doden uit hun graf’.

Wie in Het juiste woord zoekt naar een synoniem voor troost, vindt vele woorden maar niet ‘chocolade’, ‘botermalse bavette’ of ‘moeders rok’. Het boek van Niki Segnit bevat 4851 combinaties, die soms op het eerste gezicht onlogisch lijken, maar door het verhaal van de schrijver perfect bij elkaar passen. Door associaties op te roepen gaat het boek een stap verder dan Het juiste woord. ‘Smaak is onder andere een vergaarbak van gevoelens en herinneringen,’ schrijft Segnit in de inleiding van haar boek.

Ik hou van lijstjes, van opsommingen, en ik werd op mijn wenken bediend toen ik door de aantekenboekjes van Arthur van Schendel (1874-1946) bladerde. In een klein, krullerig handschrift heeft hij talloze pagina’s vol geschreven met rijtjes. Op sommige blaadjes staan wel honderdtwintig woorden, keurig verdeeld over vier rijen. Een immense inventaris, maar van wat?

Arthur van Schendel schreef er elk jaar een boek, maar dat leverde hem ook iets anders op

Lees ook

De aantekenboekjes zijn van het merk British Crown Pad, ‘100 Feuilles, verge anglais superieur’. Het zijn ongelinieerde blokjes, waarop de schrijver met potlood eindeloze rijtjes heeft genoteerd. Ik probeer een systeem te vinden, maar zie geen verbanden. Het helpt niet dat ik het handschrift soms niet kan lezen. Maar wat hebben deze woorden met elkaar te maken: ‘Amateur, professor, boekhouder, valkenier, zwartwerker, papegaai, smeerpoets’? Of: ‘Struisvogel, slaapwandelaar, omroeper, doorgestreept, onleesbaar, tapper, krokodil, imker, schoenlapper, doorgestreept, markiezin’?

Zou Van Schendel vaak in de aantekenboekjes hebben gebladerd tijdens het schrijven? Zou hij zonder gehandicapt zijn? Hoe langer ik de rijtjes bestudeer, hoe leesbaarder het handschrift wordt en hoe meer woorden er tevoorschijn komen, maar het raadsel openbaart zich niet. En uiteindelijk geef ik het op.

Misschien is er geen systeem, zijn er geen associaties en wil ik die alleen zien omdat ik naarstig op zoek ben naar de ultieme inventaris, zoals Niki Segnit jaren zocht naar een boek met smaakcombinaties. Zij schreef het zelf. Ik troost me intussen met chocolade.