Tekst die je met je hoofd tot je neemt, niet met je hart

In 1979 verschijnt het vierde prozaboek van Lidy van Marissing, Het gedroomde leven / Een denkbeeldig onderzoek. Het is, net als haar eerdere werk, een boek dat het niet van het narratief moet hebben, of van de ontwikkeling van personages. De tekst bestaat uit observaties vanuit verschillende perspectieven. Beeldenreeksen, uitspraken, zinnen die opdrachten lijken: ‘De taal als een vorm van sprakeloosheid hanteren. (witregel) Een beeld scheppen dat aan de werkelijkheid herinnert.’

Opdrachten aan wie? Er zijn regieaanwijzingen, rollen, figuren, er is een toneel.

Van Marissing monteert haar teksten volgens de destijds moderne filmtechniek. Achter in haar eerste literaire werk, ontbinding (1972), heeft ze Notities bij een ‘moeilijk’ boek toegevoegd, een aantal pagina’s dat inzicht geeft in de totstandkoming van het boek, tevens in hoe het boek te lezen. Ze schrijft hier onder andere: ‘Een boek, dat de weerslag is van een bewustwordingsproces, kan niet de vorm hebben van een rechtlijnige vertelling.’ Deze zin is niet alleen op ontbinding maar ook op Het gedroomde leven van toepassing.

De weerslag van een bewustwordingsproces? In ontbinding gaat het om de politieke bewustwording van de auteur, op de achterflap van Het gedroomde leven staat te lezen dat het boek een literair onderzoek is naar sociale denkbeelden en illusies. En dit proces, dit onderzoek wordt weergegeven door middel van de filmische montage. Uit Notities bij een ‘moeilijk’ boek: ‘Een fotografiese weergave zou maar één dimensie (de platte voorkant) tonen, terwijl het juist gaat om de verwevenheid van binnen- en buitenwereld.’

Typoscript van Het gedroomde leven / Een denkbeeldig onderzoek van Lidy van Marissing. Collectie: Literatuurmuseum

‘Het lijkt er tegenwoordig steeds meer op dat het afgietsel niet gemaakt wordt naar het levende model, maar juist andersom: de levende figuur richt zich naar het panoptikum’ (pagina 7/8 Het gedroomde leven). De mens die zich richt naar een wassen beeld, die een rol speelt, of te spelen heeft.

In bovenstaande alineaʼs wordt verwezen naar vorm, maar deze

montagetechniek heeft ook een inhoudelijke functie. Meerdere zelfs. Nogmaals uit Notities bij een ‘moeilijk’ boek:

De gespleten ervaring van mensen die slechts met onderdelen bezig zijn zonder het geheel te kunnen overzien, hun verstrooide waarneming van een maatschappij waar ze niets over te zeggen hebben, hun verlies van gevoel voor tijd (veranderbaarheid) en ruimte (samenhang) – deze fragmentatie vereist een schrijfwijze die van het chronologisch verhaal, de herkenbaarheid van de romanfiguur, de dramatiese eenheid en de grammatikale regels weinig heel laat.

 

De montage-techniek is bovendien een bruikbaar middel om het gekonditioneerde lezen te verstoren: de lezer krijgt geen verhaal voorgezet dat hem meesleept, afleiding biedt en binnenhaalt in een goed uitgedachte wereld vol harmonie. Hij krijgt in gekoncentreerde beelden zijn eigen situatie te zien. Het abrupt tegen elkaar plaatsen van (schijnbaar) ongerijmde brokstukken, flarden uit tegengestelde richtingen (feiten/fantasie, heden/verleden, links/rechts, bewust/onbewust, etc.) ontneemt er het vanzelfsprekende aan.

Wie een goede film probeert te maken, vermoordt het boek

Lees ook

Dat verstoren van het geconditioneerde lezen wordt mede bereikt door de lay-out van de tekst. Het gebruik van leestekens, cursieve teksten, interpunctie, witregels, open plekken, plaatsing van teksten vallen op in dit boek. En zo zijn we weer bij de vorm beland. Vorm en inhoud gaan hand in hand, ze zijn niet los te koppelen en tillen elkaar naar een hoger plan.

Van Marissing noemt de montagetechniek die ze toepast een vervreemdingstechniek en verwijst hierbij naar de Duitse auteur Bertolt Brecht, die epische literatuur schreef en theater maakte dat niet bedoeld is om mensen te vermaken of in slaap te sussen, maar om mensen wakker te schudden. Door vervreemdingstechnieken in te zetten bereikt de schrijver dat de lezer niet meegesleept wordt in het verhaal. Een van de technieken die Van Marissing toepast, is dat een personage wordt ingezet als spreker, als stem en niet als uitgediept karakter waarmee we meeleven. Niet ons hart maar ons hoofd wordt aangesproken.

In het hoofdstuk ‘Draaiboek’ springt de tekst van het ene fragment in waar de woorden van het vorige fragment stoppen. Dit hoofdstuk eindigt als volgt: 

Vandaar ook het ongebruikelijke einde van haar boeken. Wij zakken er als het ware in weg, alsof we in een trappenhuis op de plaats waar we de overloop verwachten plotseling gekonfronteerd worden met een gat:

                                                                                                                                                á

                                                                                                                                                  á

                                                                                                                                                    á

                                                                                                                                                      á

                                                                                                                                                        á

                                                                                                                                                          á

                                                                                                                                                             á

                                                                                                                                                               á

                                                                                                                                                                  á

                                                                                                                                                                     á

                                                                                                                                                                         á

Door middel van vorm wordt de beweging in de taal weergegeven. Er is een gat, en daarna is er een val. Ook hier werken vorm en inhoud samen, de beweging neemt je mee, maar de inhoud van de tekst is dermate abstract dat je de tekst met je hoofd tot je neemt, niet met je hart. Blijven nadenken, zelfs tijdens het vallen.