Deze eerste regels uit ‘Vrede’ zijn waarschijnlijk, samen met de laatste vier (‘Kom vanavond met verhalen (…)’), de meest bekende uit Vromans omvangrijke poëtische oeuvre. Het gedicht evoceert die ene verschrikkelijke dag in mei 1940 dat Vroman afscheid moest nemen van zijn lief, omdat de oorlog ertussen kwam. Angstige herinneringen en boosheid strijden om voorrang: liefde kan niet ‘zonder vrede, godverdomme, vrede’. Het werd gepubliceerd in 1957, in de bundel Uit slaapwandelen.

Vroman woonde toen al in Amerika, maar zijn collega’s daar wisten waarschijnlijk niet eens dat hij schreef. In Amerika was Vroman wetenschapper, dichter was hij in Nederland.

In ongeveer zeventig jaar tijd schreef hij een oeuvre bij elkaar dat zich in geen enkel hokje laat plaatsen, dat buiten de literaire geschiedenis staat, dat op weinig andere poëzie dan op die van Leo Vroman lijkt.

Vromans eerste gedichten verschenen in het Utrechtse studentenblad Vivos Voco. Hij maakte ze op verzoek van Anton Koolhaas. Hij las in die tijd poëzie van dichters als Nijhoff, A. Roland Holst en Jan Engelman, van Marsman en van Jan Greshoff. ‘Ik had hem altijd tegen mijn ouders in bewonderd om de aardsheid van zijn gedichten,’ schreef hij na zijn ontmoeting met Greshoff in Zuid-Afrika, op de vlucht naar Nederlands-Indië.

In zijn studententijd leerde hij ook Max de Jong kennen. Die was zo onder de indruk van wat Vroman maakte, dat hij een paar gedichten overnam in een schriftje. Dat bleek de basis voor Vromans eerste publicatie. Want in 1941 verschenen er vier gedichten in Groot Nederland. Tineke had, samen met Max de Jong, een paar verzen aan het blad gestuurd, gekozen uit in Nederland achtergebleven manuscripten. Een verraste Vroman ontving een exemplaar van het tijdschrift in Indië: ‘p.161 Leo Vroman, Verzen!! 4 dingen van 1932-’34, zeer veel minder dan de nieuwste. Waarschijnlijk door mijn vriend Max de Jong ingezonden. Noot bij mijn naam: “De oorspr. Tekenaar van Stiemer en Stalma”…!!’

‘Hierna’, een van de gedichten uit die vroegste tijd, beschouwde Tineke altijd als een van Leo’s mooiste, al vroeg ze zich ook af of ze het helemaal begreep:

In de kampen maakte hij enkele van zijn bekendste gedichten, waaronder ‘Borstvogel’, ‘Kind en kraai’ en het droomachtige ‘Soember Brantas’, met de Indische natuur als decor:

Toch klinkt achter lyrische uithalen dreiging door. Net als een gevoel van vervreemding, dat zich ook in veel andere kampgedichten uit. Al zijn die niet alle van eenzelfde toon. Een ander bekend gedicht uit die tijd, ‘Jeldican en het woord’, is eerder een fantastisch sprookje, waarin Vroman zijn lenige pen in deels eigenbedachte taal op jacht laat gaan naar het woord:

De gedichten die Vroman in krijgsgevangenschap schreef, worden kort na de oorlog gebundeld. Dankzij Tineke. Terwijl Vroman in Amerika zit, legt zij in Nederland contact met uitgeverij Querido, die in 1946 Vromans debuut uitgeeft: Gedichten.

De bundel viel op. Vroman werd gezien als een ‘belangrijk en modern’ dichter. Willem Frederik Hermans prees hem in Vrij Nederland om zijn taalmagie en beeldmuziek: ‘Men krijgt de indruk dat degene die ze schreef alles wat het leven draaglijk maakt ontberen moest, alles, behalve zijn poëzie die hij, opdat deze effectief zou zijn, zo subliem mogelijk moest maken.’

Greshoff is ook enthousiast: ‘En onder de gedichten zijn er verscheidene buitengewoon mooi. En ten minste weer eens een ander geluid. Als je de Nederlandse geschriften der jongeren doorkijkt, is het net alsof je daarin aldoor hetzelfde gedicht leest. Jij valt er godlof buiten.’

Vroman staat buiten elke traditie. Hij sluit zich niet aan bij een dichterlijke beweging, ook is zijn werk niet ingelijfd door een literaire groep of tijdschrift. Verwijzingen naar andere dichters zijn er maar weinig in zijn poëzie.

Die zijn er ook nauwelijks in zijn taal. Want in zijn geheel eigen – maar niet bewust geconstrueerde – Nederlands hebben de woorden zich losgemaakt van de ballast die ze door dagelijks gebruik met zich meedragen. Het zijn ‘woordwezentjes’ geworden, zoals criticus Kees Fens het treffend noemde. En die rijgt Vroman losjes, via vaak eigenzinnig rijm aaneen.

De vroegere gedichten hebben naast surreële en fantastische trekken nog weleens een wat cerebrale toon. Die toon, en ook het ritme van zijn regels, wordt in het latere werk steeds vloeiender. Vromans poëzie klinkt als zacht tinkelend gepraat.

Zoals in zijn levensbeschouwing een plaats is voor alles – voor het leven én de dood, voor de liefde én het onrecht – zo geldt dat ook voor zijn poëzie. Het ene onderwerp is niet waardevoller dan het andere, hoog of laag bestaat niet. En hijzelf is de onuitputtelijke bron. Herinneringen aan zijn jeugd in Gouda, de tijd in de kampen, de eiwitten en proteïnen uit zijn wetenschappelijke werk, fantasieën, dromen, wat hem raakt in het nieuws, de onvoorstelbaar ingewikkelde schoonheid van de natuur, en de allerliefste Tineke.

Zijn oeuvre telt enkele lange, zelfs zeer lange gedichten: ‘Liefde, sterk vergroot’, ‘Ballade’, ‘Over de dichtkunst’. In dat soort lange verzen hoeft niet voortdurend de spanning vastgehouden te worden, maar mag de dichter nu en dan even om zich heen kijken, over iets gewoon huiselijks schrijven, vindt Vroman. Hij is er stellig over in een brief aan schrijver Bert Voeten: ‘Dat verdomd godderige van het volmaakt gedicht is ten slotte niet eerlijk genoeg meestal, kortom dan ook, ik zou graag de poëzie die men deze laatste eeuwen zo zorgvuldig heeft losgeweekt uit het dagelijks leven, schoongepoetst en opgeplakt, terugbrengen tot een ogenblik in de gebeurtenissen van de dag.’

Fens noemt Vroman de ‘vlakbijste dichter’. Hij schrijft over allerlei kleine huiselijkheidjes, over Tineke die brieven schrijft, de bedden die worden opgemaakt, maar zoekt ook intimiteit met zijn lezer: ‘Kom, leg Uw hand op dit papier; mijn huid;’

Na publicatie van Gedichten, vroegere en latere (1949), Inleiding tot een leegte (1955) en Uit slaapwandelen, en na verschillende prijzen, groeit in Nederland Vromans bekendheid als dichter. Verbaasd is hij als hij in 1958 bij zijn promotie in Utrecht een bomvolle zaal binnenstapt. ‘Ik wist niet dat er zoveel biologen in de stad waren. Maar toen ik goed keek, zag ik allerlei onbiologische gezichten en klederdrachten. Het was blijkbaar nooit echt tot mij doorgedrongen dat vrij veel mensen mijn gedichten en zo hadden gelezen, en hier waren ze dus allemaal.’

In 1964 kreeg hij de P.C. Hooft-prijs voor zijn poëzie, maar eind jaren zestig worden de recensies lauwer. Een toneelstuk voor het Holland Festival en de verzamelbundel 114 gedichten kregen er flink van langs. De gedichten zouden ‘van dalend niveau’ zijn en struikelen over hun eigen virtuositeit.

Die kritiek kwam zo hard aan dat Vroman begin 1970 besluit om niet meer in Nederland te publiceren. ‘Ik vond toen ook dat de jongeren het maar eens over moesten nemen.’ En, zo liet hij zich tegen zijn uitgever en in interviews ontvallen, als hij weer zou gaan schrijven, zou dat in het Engels zijn. ‘Er zijn meer mensen die me dan lezen, en het is meer mijn taal geworden.’

Vroman doorbrak zijn stilzwijgen pas in 1978. Redacties, culturele organisaties, bloemlezers: wie ook maar vroeg om een bijdrage kreeg vrijwel per ommegaande een antwoord. En een gedicht.

Rond 1950 had hij Engelstalige gedichten naar Poetry Magazine gestuurd, het tijdschrift plaatste er enkele, maar het bleef bij die ene publicatie. Toch schrijft Vroman zijn leven lang ook poëzie in zijn tweede taal, vrije bewerkingen van zijn Nederlandse gedichten, en ook geheel opzichzelfstaande gedichten.

Halverwege de jaren ’90 vond Vroman een nieuwe poëtische vorm. Die ontstaat als het tijdschrift De Gids hem vraagt een oude psalm in hedendaags Nederlands te hertalen. ‘De psalm die hij had uitgekozen ging over de smeekbede aan God om de een of andere vijand te vernietigen – een gewoonte uit een tijd dat iedere stam zijn eigen god aan z’n kant had, en die allang en breed begraven had moeten worden. Ik heb de uitgever toen gevraagd of ik niet mijn eigen psalm kon schrijven, en sindsdien ben ik daarmee doorgegaan.’

God heeft in Vromans psalmen plaatsgemaakt voor een Systeem waarin voor alles een plek is. De dichter roept het aan als in een gebed, stelt ‘Systeem’ vragen, over alledaagse en complexe onderwerpen, zonder een antwoord te verwachten. De bundel Psalmen en andere gedichten die in 1995 verscheen, werd bekroond met de VSB Poëzieprijs.

Schrijven deed hij bijna iedere dag, tot op hoge leeftijd. Het grootste deel van zijn oeuvre maakte hij na zijn vijfenzestigste, met nog een flinke eindsprint in de laatste zeven jaar van zijn leven. Toen in 2013, kort voor zijn dood, de omvangrijke bundel Die vleugels verscheen, verontschuldigde hij zich in zijn haast voor die vele gedichten.

‘Ik heb de laatste paar jaar abnormaal veel gedichten geschreven, gemiddeld eentje elke drie dagen of nachten.’ De gedichten vormden een soort dagboek voor hem, met goede en slechte dagen, ‘maar de ene niet waardevoller dan de andere’.

De dood is in Vromans werk altijd aanwezig geweest. Nooit als een angst die bezworen moest worden, altijd als vanzelfsprekend horend bij het leven. Wel is hij met de jaren intiemer over de dood gaan schrijven en is hij er steeds nieuwsgieriger omheen gaan snuffelen. Hij mijmert wat de beste dood zal zijn – ‘Misschien iets met wilde dieren/ (nog bioloog zijnde), een tijger, een troep wolven’ –, hoopt niet bij het uitblazen van de laatste adem een ‘goed uitgevallen tekening’ te besmeuren, vraagt zich in een van zijn laatste gedichten af of er ook na zijn dood nog verzen blijven komen.