In de vroege ochtend van 10 mei 1940, de lucht is ‘melkachtig’ en ‘vol zon’, wordt student Leo Vroman in Utrecht wakker van geluid dat lijkt op dat van knallende deuren. Met alleen een overhemd aan en één sok, luistert hij naar de radio. Die bevestigt hem wat langzaam al tot hem doorgedrongen was: die doffe dreunen zijn geen deuren, dat is afweergeschut.

De oorlog komt voor hem niet onverwacht. Het gezin Vroman was zich maar al te bewust van het dreigende gevaar. ‘Mijn moeder bij voorbeeld, die altijd overal optimistisch over was geweest en de meest akelige dingen als voldongen feiten van zich af kon werpen, begon zich werkelijk zorgen over de nazi’s te maken.’ Broer Jaap werd zionist. Leo hield de opmars van de Duitsers bij op een landkaart met vlaggetjes. De ochtend van de 10e mei prikt hij een vlaggetje ‘aan onze Duitse grens, met het vaantje naar Duitsland gericht, alsof het vandaar kwam aanstormen’.

Die ochtend gaat hij eerst naar Tineke. Samen met haar broer lopen ze naar de universiteit. College wordt er niet gegeven. Laboratoria worden opgeruimd, boeken en apparatuur naar veiliger plaatsen gebracht. ’s Avonds logeert hij bij Tineke. Hij helpt de familie met het aanbrengen van de ‘begrafenisversiering’, het verduisteringspapier dat voor de ramen moet worden gehangen.

Een dag later is aan auto’s, soldaten, mannen met bajonetten ook in de Utrechtse straten te zien dat het oorlog is. Als om het gevaar op afstand te houden, spelen Leo en Tineke die avond in de verduisterde huiskamer van de buren nog een vrolijk spelletje ‘cadavre exquis’, waaruit malle tekeningen van ‘Hitler met een verwonderd hondelijf en giechelige kikkerpoten’ ontstaan.

Maar als Leo samen met de familie Sanders de dag erna wordt geëvacueerd, en hij op de radio het bericht hoort van de capitulatie, besluit hij te vluchten.

En zo gebeurde het. Hij gaat alleen, neemt afscheid van zijn meisje, stapt in een taxi – ‘voordat ik wegging zag ik nog haar vertrouwde rug’ – en vraagt de chauffeur langs zijn ouderlijk huis te rijden. Hij neemt zijn paspoort mee en tweehonderd gulden, en de taxi rijdt verder naar Scheveningen. Daar scheept Leo in op de Emma, ‘niet voor de zee gebouwd, maar sterk en waterdicht’. Voor de kust van België worden de opvarenden van het zeilbootje opgepikt door een vrachtboot, die hen uiteindelijk naar Engeland zal brengen.

Vanuit Londen zoekt hij contact met Gerrit Sanders, Tinekes vader die nog in Batavia zit. Via hem hoopt hij Tineke en zijn ouders te kunnen berichten dat hij veilig in Engeland is aangekomen. Gerrit stelt Leo voor verder te reizen naar Batavia. Leo twijfelt niet. Koopt in Londen een tropenpak en reist via Kaapstad naar Nederlands-Indië.

In Nederlands-Indië schrijft hij een verslag van de vlucht. Dat werd als ‘De adem van Mars’, in 1941 gepubliceerd in het Indische tijdschrift De Fakkel, en later opgenomen in een bundel prozastukken met de gelijknamige titel.

In Indië valt het afgesneden zijn van Tineke hem zwaar. Toch maken de natuur en de geuren van Batavia dat Leo zich er vrijwel meteen thuis voelt. Dankzij Tinekes vader kan hij aan de Medische Hogeschool van Batavia zijn studie afmaken. Maar aan het vrije leven met huisknecht Siman en Indonesische eekhoorns en gekko’s komt een einde als Japanse troepen in 1942 Nederlands-Indië binnenvallen.

De vredelievende Leo moet zich melden als soldaat.

In maart capituleert het Nederlands-Indische leger. Leo wordt als krijgsgevangene gedetineerd.

In de jaren dat Leo geïnterneerd was, eerst in Indië, later in Japan, hield hij een dagboek bij. Maar meer nog dan een verslag van de dagelijkse ontberingen en gruwelijkheden in Bandoeng, en later in Tjimahi, Tjilatjap, Osaka en Nagaoka, is dat kampdagboek ‘een vrolijke potpourri van plaatjes, tekeningen, gedroogde planten en dieren, taalspelletjes en typografische feestelijkheden’.

In Bandoeng had Vroman nog betrekkelijke vrijheid, nu en dan kwam er aan de hekken bezoek uit Batavia. Gaandeweg werd het kamp voller. Vrienden en kennissen, onder wie Rob Nieuwenhuys, waren er eveneens geïnterneerd.

Volgens Nieuwenhuys was Vroman ‘onaantastbaar’. Hij was, meer dan andere gevangenen, in staat zijn situatie te accepteren. Hij vond ruimte ‘om dingen te doen die hij interessanter vond dan de dagelijkse orde van het kamp’. Bijvoorbeeld het overschrijven van letters uit het Maleis en Arabisch, om zich zo te oefenen in die talen. Als hij honger had, haalde hij het bonnenboekje van Unitas tevoorschijn, en keek hij coupons voor diners voor 90 cent.

Kamp Tjilatjap, waar Vroman drie maanden later werd geïnterneerd, was smerig en vervallen. Leo en zijn medegevangenen moesten grassprietjes uittrekken, vliegen doodslaan tot er geen enkele meer te bekennen was, ze moesten grond bewerken en hadden corvee in de haven, terwijl Japanse bewakers schreeuwend rondliepen. Gevangenen werden geslagen. De kampcommandant liet hen gehoorzaamheid tekenen aan de keizer van Japan en er waren urenlange appels: ‘Het was doodstil op de zweepslagen na die iemand dus kreeg’.

Het gedicht ‘ Borstvogel’, dat in Tjilatjap ontstond, weerspiegelt hoe hij zich er gevoeld moet hebben. Op zichzelf teruggeworpen. Als de vogel moet hij de kracht om te zingen halen uit zichzelf, tot uitputting volgt.

In Tjilatjap heersten veel ziektes. ‘Intussen was er zomin veel te doen als veel te eten. Sommigen van hen kregen beriberi, en sommigen van hen stierven.’ Ook Leo werd met dysenterie in de ziekenbarak opgenomen. Toen het kamp begin 1943 werd ontruimd, werden de gevangenen overgebracht naar Tjimahi. Dat was vergeleken met Tjilatjap een ‘oase’. Er werden handeltjes gedreven en met de toneelvoorstellingen en concerten die werden georganiseerd, had het ‘zelfs iets feestelijks’, vond Vroman, die er opnieuw ten prooi viel aan dysenterie.

Na een half jaar wordt Leo weer op transport gezet. Naar Japan, per boot. Hij zag er inmiddels uit als een ‘jong vogeltje: schraal, dunnetjes en armzalig’, volgens vriend Jan Boon (de schrijver Tjalie Robinson), die Vroman in Tjimahi had leren kennen en die ook ingescheept was op het overvolle schip. In Osaka, het werkkamp waar hij terechtkomt, staat hij in de dokken: tien tot twaalf uur per dag palen sjouwen, modderige scheepswanden en -vloeren schoonmaken.

Vroman wordt in Japan zo ziek dat hij de dood kan aanraken. ‘Op een vroege morgen werd ik wakker met een heerlijk gevoel: ik was beslist ernstig ziek en had koorts, niets was werkelijk, toen er werd aangetreden bleef ik liggen, toen de Japanner tegen mij schreeuwde en in mijn gezicht sloeg kon ik alleen maar glimlachen (…).’ Hij heeft koortsvisioenen, mannen om hem heen sterven, maar Vroman overleeft.

Op 15 mei 1945, als in Nederland de oorlog voorbij is, wordt hij ‘in een trein geladen’ en naar Nagaoka gebracht. Daar wordt hij tewerkgesteld in een carbidfabriek, eerst binnen, later mag hij buiten manden sjouwen. Onder toezicht van opzichter Kadjiyama, ‘die niet alleen mooi en jong was maar ook meegaand en rechtvaardig’. Drie maanden later, na de atoombommen op Hiroshima en Nagasaki, is ook de oorlog in Japan voorbij.

Even lijkt het erop dat Vroman, net als veel andere ex-krijgsgevangenen, teruggestuurd zal worden naar Nederlands-Indië, een nieuwe oorlog in. Hij weigert, dreigt zijn superieuren dood te schieten als hij moet gaan.   

Dat Tineke nog in leven is, weet hij dan pas net.

Ondanks vijf wrede jaren – de vlucht voor de Duitsers, het gescheiden zijn van Tineke, de ontberingen in de kampen – heeft de oorlog Vroman niet haatdragend gemaakt. Hij wilde liever het goede dan het kwade zien, voor hem, als bioloog, was een bewaker ook een mens. Die gulle vergevingsgezindheid uitte zich na de oorlog ook in poëzie. Voor Kadjiyama schreef hij een lang gedicht, noemde hem ‘vriend en bewaker’.