En eindloos ruist de regen langs de ruiten

Het prille begin

De herinnering van Reve is summier en ook weinig precies. Het gestencilde bundeltje waar hij over spreekt is Terugkeer, zijn debuut uit 1940 (Gerard was toen niet vijftien maar zestien jaar), maar dat bevat slechts de helft van de gedichten die in de afdeling ‘Jeugdpoëzie (1939-1941)’ terechtkwamen. Waar komt de andere helft vandaan? Ook rept hij niet over het ontstaan van de gedichten, wanneer en in welke omstandigheden ze werden geschreven of wat de aanleiding ervoor was.

Inmiddels is daar meer over bekend, onder andere door het opduiken van een bijzonder schriftje met nóg vroegere gedichten van de jonge dichter, getiteld: ‘10 versjes / van Gerard Cornelis [sic] van het Reve / aan Christina Amende’ en gedateerd: ‘Maart 1940’. Het Literatuurmuseum verwierf het kleinood in mei vorig jaar.

Het schriftje was al langer bekend, maar opnieuw baarde het verhaal erachter opzien in de kranten: de geschiedenis rond Christina (‘Stien’) Amende, een jeugdliefde die een officieel huwelijksaanzoek van Gerard had afgewezen, maar die tot aan haar dood in 2008 wel zijn ‘liefdesgedichten’ in een doos met dierbare spullen had bewaard. Deze Christina Amende – we laten de berichtgeving in de krant voor wat zij is – voert ons naar de locatie waar deze poëzie is ontstaan: het al genoemde Vossiusgymnasium in Amsterdam.

Het Vossiusgymnasium

In de biografie Kroniek van een schuldig leven voert Nop Maas enkele klasgenoten van het Vossiusgymnasium op die zich herinneren een gedicht van Gerard in een gestencild blaadje te hebben gelezen en ook weten te vertellen dat hij voor ‘de oranje-rode klassekrant’ schreef. Van beide periodieken ontbreekt ieder spoor.

Over zijn ervaringen op het gymnasium heeft Reve in zijn latere werk meedogenloos geschreven, over zijn leraren met name in Nader tot u (1966) en Moeder en zoon (1980). Ook in De avonden (1947) komen al enkele klasgenoten voor – onder gefingeerde naam – wanneer Frits Egters de viering van het twintigjarig bestaan van het ‘Berendsgymnasium’ bezoekt. De beschrijvingen zijn werkelijkheidsgetrouw, zo blijkt uit de biografie, al kan de negatieve indruk (‘een verschrikking’) achteraf ietwat overdreven zijn.

In Lieve jongens (1973) zou Reve de leerlingen van het Vossius omschrijven als ‘halfwijze kinderen van geweldig ontwikkelde en belangrijke ouders’, de school zelf als overbodig: ‘Ik gevoelde wel, op één of andere wijze, dat het flauwe kul was, en dat er iets in het geheel niet klopte, en dat ik net zo goed meteen weer van die school af kon gaan, maar ik zou dat nooit onder woorden hebben kunnen brengen, toen, zelfs als ik het gewild had.’

Sleur

Toch heeft de scholier Van het Reve dat gedaan. In het Amende-bundeltje staan twee gedichten waarin de ‘flauwe kul’ van het schoolgaan aan de orde komen. Allereerst in ‘Melancholieke scholier’ (dat vreemd genoeg geen plek heeft gekregen in het Verzameld werk):

Met de verveling is het binnen de schoolmuren al niet veel beter gesteld, lees ‘Een overmoedig lied’:

Het gedicht eindigt met een oproep om het vertier elders te zoeken (‘En laat ons drinken, zingen, dansen, / En nooit naar school meer gaan!...’) en daar hebben Gerard en zijn klasgenoten dan ook gehoor aan gegeven.

Gestoofde kool

In Kroniek van een schuldig leven beschrijft Nop Maas het kringetje Vossianen waar Gerard deel van uitmaakt: leerlingen uit verschillende klassen die regelmatig bij elkaar komen en zich vermaken met muziek en literatuur, en met ‘fotoprojecties’ die Gerard vertoont.

Een van de leden van het kringetje is Stien Amende. Zij is even oud als Gerard maar zit drie klassen lager omdat ze eerst de mulo heeft gedaan. Haar ouders en de Van het Reve’s zijn bevriende partijgenoten die bij elkaar over de vloer komen.

Volgens Reve’s biograaf – een foto uit die tijd is er niet – was Stien ‘een opvallend meisje met blond haar, dat de aandacht van de jongens trok’. Ook van Gerard van het Reve: ‘Kennelijk voelde Gerard zich tot haar aangetrokken. Als zij thuis op zijn kamertje kwam, las hij haar voor uit Pan van Gorter, hij aan de ene kant zittend met de benen op het blad, zij aan de andere kant van het bureautje.’

Stien zelf herinnerde zich Gerards ouderlijk huis als ‘muf en donker’, met alleen een flauwe lamp boven de tafel waaraan vader de krant zat te lezen. Moeder Van het Reve was ondertussen ‘als een echt huisvrouwtje’ aan het redderen, en allesoverheersend was de ‘niet zo prettige’ geur van gestoofde kool, zoals ze jaren later aan Reve-kenner Tom Rooduijn zou vertellen.

Rooduijn tekent verder op: ‘Op een dag werd ze verrast met een schriftelijk huwelijksaanzoek van Gerard. Maar omdat ze niet meer dan vriendschappelijke gevoelens voor hem koesterde, ging ze er niet op in.’ Wanneer dit zich zou hebben afgespeeld is niet bekend, want Stien heeft de brief niet bewaard. Het dichtbundeltje dat Gerard haar gaf wel, ‘in een doos met dierbare spullen’.

10 versjes

Het schriftje is een aandoenlijk object, dat met zorg – en liefde, kunnen we nu wel zeggen – is samengesteld door de 16-jarige dichter, waarbij ik aanneem dat de huidige staat waarin het verkeert niet overeenkomt met hoe Gerard het bij Stien heeft afgeleverd. De krabbels op de voor- en achterkant van de groene kaft, het afgescheurde etiket, de naoorlogs lijkende strook plakband en de vochtkringen op de blaadjes zijn – mag ik hopen – later ontstaan.

Liefdesgedichten zijn het niet. Wie het bundeltje doorbladert komt in allerhande sferen terecht – een militaire mars, de bioscoop, langs de waterkant (al dan niet met hengel), in een visioen – maar nergens gaat het over de liefde. De toon is soms luchtig en humoristisch, maar ook melancholiek. We komen zowel gevoelens van verlatenheid tegen als van geluk, zoals in ‘Minuten-geluk’:

Maar nergens een spoor van Stien. Ongetwijfeld zal ze situaties en ervaringen hebben herkend, bijvoorbeeld in de hierboven genoemde schoolgedichten of in ‘Stil gelag’, dat de sfeer van de vriendenbijeenkomsten oproept:

Of hoe in de tweede strofe de neerslachtigheid weer toeslaat:

Oudste manuscripten

Het schriftje voor Christina Amende is ook bijzonder omdat het de oudste manuscripten van Reve zijn. Dat blijkt niet alleen uit de datering op het eerste blad (‘Maart 1940’) maar ook uit de verschillen met andere versies van de gedichten. ‘Soldaten op mars’ heeft in het schriftje de vroegere titel ‘Marche militaire’ en ‘Enthousiast beoefenaar van de hengelsport’ luidt er nog ‘Geestdriftig beoefenaar van de hengelsport’ (ook dit gedicht ontbreekt in het Verzameld werk). Het gaat verder niet om heel ingrijpende verschillen, maar het idee alleen al dat je de vroegst bekende versie in handen hebt… Veel dichter bij het begin kunnen we vooralsnog niet komen.