Spoorzoeken in het archief

Archiefonderzoek saai? Integendeel, het kan verslavend zijn. Daal met KNAW-onderzoeker Elli Bleeker af in het archief van het Literatuurmuseum en volg haar in de sporen van vergeten schrijverslevens.

Het Literatuurmuseum draagt zorg voor de nalatenschap van Nederlandse auteurs en is bijgevolg een van de belangrijkste bewakers van ons literair erfgoed. Aan de deur hanteert het museum een ruimhartig toelatingsbeleid, waarbij het hebben van literair succes geen sluitende voorwaarde is. We kunnen nu immers niet voorspellen of een schrijver honderd jaar later opeens toch populair wordt; better safe than sorry. 

Het archief van het museum vormt aldus een paradijs van vergeten boeken en vervlogen schrijverslevens. Dit paradijs beslaat zo’n zes kilometer aan objecten en documenten, een imponerend getal, hoewel het moeilijk is om je een voorstelling bij het archief te maken. Zes kilometer aan lange, onderaardse gangen? Of een imposant pantheon van zes kilometer omtrek, tot aan de nok gevuld met boekenkasten? 

Voor de meeste onderzoekers blijft dit een mysterie, zij zijn voor het inzien van stukken aangewezen op de studiezaal. Slechts enkelingen is het gegund om zelf af te dalen in het archief. Met een speciale lift zak je af naar – inderdaad – een donkere bunker waarin je bij binnenkomst nog net de contouren van lange rijen kasten kunt onderscheiden. Als je het licht aandoet duurt het even voordat de tl-buizen zijn opgewarmd. Na een paar keer knipperen springen ze aan en verlichten ze zorgvuldig opgestapelde archiefdozen en uitgestrekte rijen beweegbare kasten.

Hier en daar staat een oude computer; in de hoek een eenarmige bandiet die zo is verbouwd dat je er poëziefragmenten mee kunt genereren. Het depot bevat tal van bijzondere items waar het hart van menig literatuurliefhebber sneller van gaat kloppen: de oude iMac van Joost Zwagerman, de regenjas van Remco Campert, de hoge hoed van Lodewijk van Deyssel, de typemachine van Gerrit Achterberg, enzovoort. In de schaduwen ontwaar je een lange reeks schrijversportretten die de Nationale Schrijversgalerij in de tentoonstellingsruimte niet hebben gehaald. Meer lugubere ‘portretten’ zijn er ook: in de kasten liggen dodenmaskers van schrijvers uit vroegere eeuwen. Kijken naar zo’n verstild gelaat is even intiem als vervreemdend. 

In het archief dringt tot je door dat je maar een fractie van het Nederlandse literaire landschap kent. De oudste bewoner van het archief is een brief uit 1620; tussen ons en dat document ligt vierhonderd jaar literatuurgeschiedenis. Een geschiedenis die tastbaar wordt in de objecten, maar bovenal in de grote hoeveelheid teksten. Archiefkasten vol met genummerde lades; in iedere lade meerdere mappen met documenten. Het zijn stijloefeningen, probeersels, foto’s, brieven, dagboeken, handschriften, definitieve versies of gecorrigeerde typoscripten. Het zijn bewijzen van (zelf)censuur of (zelf)promotie, getuigenissen van onwaarschijnlijke schrijversvriendschappen en originele inspiratiebronnen. Het zijn papieren sporen van schrijverslevens.

De onderzoeker van deze sporen moet zich voorbereiden op een verscheidenheid aan emoties: geestdrift over een vondst, verwarring door elkaar tegensprekende bronnen, frustratie als een spoor doodloopt. Archiefonderzoek saai? Het kan verslavend zijn. Als een ware Sherlock Holmes probeer je de puzzel van het verleden te reconstrueren; je volgt een veelbelovend spoor dat zich steeds verder lijkt te vertakken om soms uiteindelijk dood te lopen. Maar ook doodlopende sporen kunnen iets opleveren, zoals de gepassioneerde liefdesbrieven van een jonge Corneille aan ene Tilly, die met het archief van Til Brugman waren meegekomen.

Onbewust vorm je je al snel een beeld van de schrijver in kwestie, tot je weer iets tegenkomt waardoor je dat moet bijstellen. Tussen Margo Scharten-Antinks hoogdravend historisch onderzoek naar Italiaanse renaissancistische schilders bevindt zich een kookschrift waarin ze haar favoriete recept van chocoladekoekjes noteert. Net wanneer je Carel Schartens vele klaag- en bedelbrieven zat begint te worden, vind je een tedere kattebel aan zijn geliefde Margo. Er bestaan genoeg sporen van de ‘strijd op leven en dood’ die Til Brugman naar eigen zeggen voerde met de uitgevers, maar ze onderhield tevens een levendige en liefdevolle correspondentie met haar vrienden Leo en Maaike Braat. Evenveel liefde spreekt uit het diepgravend onderzoek dat Fré Dommisse deed naar Clare Lennart, een door haar bewonderde auteur over wie ze een biografie schreef.

Je onderzoeksobjecten blijken gelaagd, gecompliceerd, trots, gepassioneerd en onhandig. Als er iets is wat je leert is het dat schrijvers, ongeacht hun positie of de tijd waarin ze leefden, bovenal mensen zijn. 

Wroetend in hun privéleven voel je je soms een veredelde paparazzo. Dagboeken, (liefdes)brieven en foto’s bieden je een intiem kijkje in een persoonlijke geschiedenis, maar het is alsof je door een kapotte verrekijker tuurt: zodra je één detail scherp krijgt, vervaagt de rest. Als je langs de archiefkasten loopt, hoop je dat het opgeslagen papier zijn geheimen snel zal prijsgeven. Niets is minder waar. Uit een doos ongesorteerd archiefmateriaal stijgt een kakofonie van stemmen op die elkaar overtreffen of tegenspreken.

Het is onmogelijk om de veelheid en diversiteit van de archieven eer aan te doen: er zijn zoveel paden die door het materiaal lopen, zoveel manieren om de documenten met elkaar in verband te brengen. We kunnen enkele stemmen wel een podium geven, en de verhalen die ze vertellen een kader.