Onmiskenbaar antisemitisme: de ‘affaire’

Op 16 mei 1986 verscheen in de Volkskrant een recensie van Mystiek lichaam van literatuurcriticus en D66-politicus Aad Nuis. De vernietigende bespreking had als titel ‘Onmiskenbaar antisemitisme in sluiers van ironie’. Volgens Nuis had Kellendonk van de roman een katholiek propagandamiddel gemaakt, vol beledigende opmerkingen over bevolkingsgroepen die buiten de moraal van de rooms-katholieke kerk vallen:

Briljante achterlijkheid

In de Boekenbijlage van Vrij Nederland verscheen een dag later, op 17 mei, een bespreking van Carel Peeters, die zich positief uitliet over de stijl van Mystiek lichaam. De ‘briljant geschreven en gecomponeerde roman’ was volgens Peeters een kenmerkend voorbeeld van het dualisme in Kellendonks werk: ‘Geest en werkelijkheid, wat mensen kunnen bedenken en wat de werkelijkheid van de feiten is, leiden in zijn werk vanaf Bouwval een tegenstrijdig leven.’ Dit werd volgens Peeters vooral zichtbaar in de status van heteroseksuele en homoseksuele liefde in de roman: ‘Wie de voorkeur geeft aan het eigen geslacht levert daarmee geen bijdrage aan de voortgang van de geschiedenis’. De criticus merkte op dat Kellendonk veelvuldig een beroep deed op de Bijbelse metafysica om dit contrast te schetsen, een keuze die op de nodige scepsis van Peeters kon rekenen.

In een essay dat Peeters op 31 mei in dezelfde krant publiceerde sloeg hij vreemd genoeg een veel hardere toon aan. Hij verweet Kellendonk ‘briljante achterlijkheid’: ‘De Bijbel veroorzaakt bij iedereen die er zijn belangrijkste bron van maakt een onheilspellende achterlijkheid.’ Kellendonks gebruik van de metafysica van de Bijbel zou een veel te beperkt perspectief bieden en de roman zelfs achterhaald maken:

Aan het einde van zijn bespreking nam hij het bovendien op voor collega-criticus Nuis: ‘Ook al was het niet zijn intentie, wie het zo stelt moet er zich niet over verbazen dat men hem van “antisemitisme” beschuldigt. Wie zo hoog en onrealistisch speelt met de moraal in een roman, kan hem hoog terug verwachten.’

De tweede, duidelijk negatievere en sterk door Nuis’ recensie ingegeven bespreking verantwoordde Peeters in een derde artikel. Redacteur van het VPRO-programma Boeken Paul Aalbers had Peeters verweten dat hij zich door Nuis had laten beïnvloeden en daarom een tweede bespreking met een geheel andere strekking had geschreven. De eerste bespreking van Peeters was weliswaar een dag later gedateerd, maar Vrij Nederland lag al vanaf 14 mei in de winkels. Hij had bij het schrijven van zijn eerste recensie de bespreking van Aad Nuis dus nog niet kunnen lezen. Deze ‘inhaalmanoeuvre in trendgevoelige verantwoording’ kwam volgens Peeters echter voort uit zijn grote bewondering voor Kellendonk. Hij gunde hem een eerste, overwegend lovende bespreking, om vervolgens in een tweede stuk zijn bedenkingen bij Mystiek lichaam uiteen te zetten.

Baksteen

In een persoonlijke brief aan Aad Nuis, nog op dezelfde dag dat diens recensie was verschenen geschreven, liet Kellendonk weten diep geschokt te zijn: ‘Beste Aad Nuis, Zojuist je baksteen door mijn ruit gekregen.’ Kellendonk wees Nuis op zijn belezenheid als literatuurcriticus: ‘Je hebt genoeg gelezen om te weten dat onderwerp en strekking van een boek niet altijd samenvallen – dat een boek over antisemitisme niet noodzakelijkerwijs antisemitisch is.’ Ook lichtte hij de rol van het Jodendom in zijn roman nader toe: ‘Ik ben gefascineerd door het joodse gedachtengoed en door de joodse traditie binnen het christendom. Je hoeft niet eens van goede wil te zijn om dat te kunnen opmaken uit Mystiek lichaam […]. Maar wie staat te popelen om een baksteen te gooien doet zoiets liever gauw af als weerzinwekkende onzin. Die ziet liever “onmiskenbare” spoken.’ Wrang-ironisch is de afsluitende groet: ‘Beterschap, Frans Kellendonk’.