Op seksuele ruimtevaart: homoseksualiteit
en de dood

Tijdens zijn studie Engels aan de Katholieke Universiteit Nijmegen kwam Kellendonk er voor het eerst voor uit dat hij op mannen viel. In de Nijmeegse homoscene ontmoette hij Jacques Dohmen, een rechtenstudent met wie hij lang bevriend zou zijn en met wie hij veel brieven wisselde. Ook ontmoette Kellendonk de kinderpsychiater Jan Duyx, met wie hij een relatie kreeg. De twee gingen in 1971 samenwonen, in 1977 besloten ze uit elkaar te gaan. Wel zou Duyx gedurende Kellendonks gehele leven een bijzondere vriend blijven, die ook bij de familie Kellendonk erg geliefd was. Tijdens Kellendonks laatste levensmaanden verzorgde Duyx hem op zijn ziekbed.

De Thijs

In 1981 ontmoette Kellendonk Thijs Westerhout op een feestje bij hun gezamenlijke vriend Jan de Vries. Het was liefde op het eerste gezicht, voor Kellendonk was Thijs de ware. Hij was geobsedeerd door hem: ‘Ik heb met hem een half jaar van gelukzalige waanzin beleefd; ik dacht in hem het gevonden te hebben, niet zomaar een levenspartner, maar de liefde die alles rechtvaardigt, dus ook de atoombom en de honger in Tsjaad.’

Kellendonk was zo zeker van zijn liefde voor Thijs, dat hij besloot hem mee te nemen naar Minneapolis, waar hij tot gastschrijver was benoemd. Ook nam hij het initiatief tot een ‘huwelijk’. De inzegeningsplechtigheid ging echter op het allerlaatste moment niet door, en dus bleef het bij een feestje. Kellendonk vond intussen dat Thijs toch niet zo perfect was: hij verhuurde zich als escort en bestal Kellendonk. Na een escalatie vertrok Kellendonk alleen naar Amerika. Thijs nam echter geen genoegen met hun breuk, zo blijkt uit een brief van Kellendonk aan Dohmen: ‘En wat vond ik op mijn divan? Het lange lijf van de Thijs, dezelfde die ik brief na brief gesmeekt en bezworen heb niet naar M’polis te komen.’ De hereniging was van korte duur: na een tijdje wees Kellendonk Thijs definitief de deur.

Hij heeft hierna geen goed woord meer over voor Thijs. Een ‘rat’ en een ‘hoer’ noemt hij hem. Aan zijn vriend Jan de Vries bekent hij dat hij diep gekrenkt is door Thijs’ gedrag:

Flessentrekkerij en ideale liefde

De periode met Thijs Westerhout had er bij Kellendonk diep ingehakt. Thijs was zijn grote liefde en tegelijkertijd was hij zich ervan bewust dat de jongen een zeer slechte invloed op hem had. Hij kon niet met en niet zonder hem. In verschillende fragmenten in Mystiek lichaam heeft Kellendonk duidelijk uit zijn eigen ervaringen met Thijs geput.

Leendert Gijselhart had op de bruiloft van een vriendin van Magda een jongen ontmoet, wiens verschijning hem had overweldigd: ‘Voor het eerst zag Broer een verschijnsel dat hem nog veel vaker zou verwonderen: hoe de vooralsnog onbekende jongen al het daglicht naar zich toe trok. Het was alsof er een wolk voor de zon schoof en speciaal voor hem een reepje onbedekt liet.’ Deze ‘rijpe jongen’, zoals hij in de rest van de roman wordt genoemd, had Leendert na afloop van de bruiloft gevraagd mee te gaan met het bruidspaar om samen met hen de huwelijksnacht door te brengen. Leendert was enerzijds verrast en verheugd door de uitnodiging, anderzijds was hij argwanend: ‘Het was de tweede keer die dag dat de jongen hem shockeerde, en hij was al zo verliefd dat er een verdrietige achterdocht in hem begon te woeden, om nooit meer helemaal te betijen.’ Die nacht hadden ze gekust, ‘door de jongen werd hij voltijds homoseksueel’.

De rijpe jongen vertrok samen met Leendert naar New York, maar al snel leerde Leendert zijn donkere kant kennen. Zo bleek hij van Leendert te stelen. Hij leed aan maagpijnen en Leendert betaalde zijn medische kosten, maar uiteindelijk declareerde de jongen de rekeningen bij de zorgverzekeraar zodat hij een groot gedeelte in eigen zak kon steken.

Leendert was tot over zijn oren verliefd geweest, maar hij beseft dat de relatie met de rijpe jongen nooit had kunnen slagen: ‘Hun ideale liefde had nooit een toekomst gehad. Er kon niets uit voortkomen. Ze was noodzakelijkerwijs in zichzelf gekeerd. Alleen in een sfeer van verheven gekte kon ze zich handhaven. Daarom moest ze wel een obsessie worden.’

Mannenwaan, ijle mannenwaan

Zijn eigen homoseksualiteit ten spijt had Kellendonk gedurende zijn leven veel kritiek op de homoscene. Hij zag bijvoorbeeld niets in het activisme en in het claimen van een homoseksuele identiteit: ‘ik wens de rest van mijn leven niet te slijten als een neuroot temidden van een actiecentrum vol dwazen en gekken. Homofilie is een seksuele expressie als iedere andere en ik zie niet in waarom we geen normaal geëmancipeerd leven zouden kunnen leiden en we ons niet met belangrijker dingen zouden kunnen bezighouden.’

Ook Mystiek lichaam kraakt enkele kritische noten over homoseksualiteit, die de auteur bij verschijning van de roman verwijten van homofobie opleverden. Exemplarisch in dit licht is opnieuw de scène waarin Leendert, Magda en de rijpe jongen de bruidsnacht met Scott en Liliane doorbrengen. Liliane en Magda, de laatste in het interpunctieloze staccato dat haar kenmerkt, klagen over de drie mannen die duidelijk meer in elkaar geïnteresseerd zijn dan in de vrouwen:

Magda neemt geen blad voor de mond wanneer Leendert in de loop van de nacht met de rijpe jongen zoent: ‘Kijk eens Liliane Scott kijk toch eens. Ze hebben moeder aarde vaarwel gezegd ze zijn op seksuele ruimtevaart gegaan. Ingebeeld en dom zijn ze en eenzaam zullen ze sterven dat is waar hun mannenwaan toe leidt. Dat ik mijn bloedeigen Broer zo tegennatuurlijk bezig moet zien!’

Ook Leendert zelf ontwikkelt een beduidend negatieve visie op de homoseksuele liefde op het moment dat hij beseft dat zijn relatie met de rijpe jongen een doodlopende weg is: ‘Broer vervloekte deze in zichzelf gekeerde mannenliefde’. Hij en de rijpe jongen zouden elkaar en zichzelf alleen maar afbreken: ‘Ze hadden een ruilhandeltje bedreven, ze hadden zichzelf voor elkaar leeggeschud en onderling opnieuw verdeeld, in de hoop ook in dit hiernumaals even passend en complementair en voor elkaar geschapen te kunnen worden als man en vrouw in beginsel zijn.’ Leendert realiseert zich dat Magda jaren geleden tijdens de huwelijksnacht bij Scott en Liliane gelijk had gehad: ‘Haar profetische woorden waren vervuld. Eenzaam zullen ze sterven, jawel! Ze had het gruwelijkste gelijk van de wereld gekregen.’

Dynastie van de dood

Toen Kellendonk in 1983 geplaagd werd door vage gezondheidsklachten werd voor aids gevreesd, ‘de gevreesde nichtenziekte’, zoals Kellendonk het zelf verwoordde:

Op 12 september 1983 ontvangt hij een geruststellend bericht vanuit het ziekenhuis. Hij heeft al maanden last van opgezwollen lymfeklieren, maar het lijkt mee te vallen: vermoedelijk lijdt hij aan ‘een milde vorm van de nieuwe Amerikaanse ziekte’, zo laat hij Oek de Jong diezelfde dag weten. Aids was in die tijd een nog relatief onbekende ziekte, die pas in 1982 zijn definitieve naam had gekregen. Aanvankelijk werd gedacht dat alleen homoseksuele mannen er het slachtoffer van konden worden, en was men zich nog niet ten volle bewust van de bijna onvermijdelijk dodelijke afloop.

Een aantal weken later schrijft Kellendonk hem dat er een andere diagnose was gesteld: ‘waarschijnlijk geen bloedkanker en ook geen aids, maar de ziekte van Besnier-Boeck ofwel sarcoidose, die tamelijk ongevaarlijk heet te zijn en misschien niet eens behandeld hoeft te worden.’ Toch blijkt hij wel degelijk seropositief; een zware longontsteking brengt zijn toestand aan het licht, zo blikt Kellendonk in 1988 terug: ‘Oktober ’87 kreeg ik de gevaarlijke en typische longontsteking pneumocystis carinii: dat was het ogenblik waarop ik van een vrij gezonde seropositief veranderde in een aidspatiënt.’

Tijdens het schrijven van Mystiek lichaam verkeerde Kellendonk dus nog in onzekerheid over zijn gezondheidstoestand. In de roman worstelt Leendert ook met gezondheidsklachten waarvan hij vermoed dat ze door aids worden veroorzaakt. Al jaren wordt hij bij vlagen plotseling overvallen door duizeligheid, ‘een steelse knuffel van de dood’. De rijpe jongen overlijdt in de roman aan de gevolgen van aids, en ook Leendert blijkt de ziekte te dragen, ‘misschien hadden ze elkaar met de dood bevrucht’. Leendert tobt over de ziekte, die zich langzaam meester maakt over de rijpe jongen, en die ook hem zal vellen: ‘Ziekte bepaalde het verloop van zijn gedachten, en ze liepen allemaal uit op de dood.’

Uit dagboekpassages blijkt dat Kellendonk zich seksuele uitspattingen veroorloofde, terwijl hij wist dat hij seropositief was. In Mystiek lichaam doet Leendert hetzelfde en geeft hij een motivatie voor zijn immorele gedrag: ‘Door zich met deze jongen te verenigen zou hij zichzelf bewijzen dat hij niet werkelijk in zijn ziekte geloofde. De jongen kon hem genezen.’

De roman eindigt met Leendert die ‘een hoogliedje op de dood’ zingt: ‘Tot mijn vlees bruidswit is zal ik je werk doen, in de zekerheid dat ik door jou zal worden opgeheven en over de drempel gedragen, onsterfelijke dood.’

Heilige haast

In zijn laatste levensjaren werd Kellendonk steeds vaker geplaagd door inzinkingen, ziekenhuisopnames en operaties. Zo goed en zo kwaad als het ging zette hij zich nog tot schrijven, maar een nieuwe roman zou hij niet meer voltooien. Wel maakte hij nog enkele buitenlandse reizen. Aan het eind van het jaar 1988 ging het snel slechter met zijn gezondheid. Een jaar later, in december 1989, werd zijn lijden ondraaglijk en besprak hij met een aantal intimi de mogelijkheid om een einde aan zijn leven te maken. Hij wilde niet dood, maar kreeg steeds meer het gevoel zijn naasten tot last te zijn.

Op 15 februari 1990 overleed Frans Kellendonk op 39-jarige leeftijd, in het bijzijn van zijn moeder, Jan Duyx en de huisarts. Biograaf Jaap Goedegebuure: ‘Kellendonk had gevraagd om van Purcells opera Dido and Aeneas de aria op te zetten waarin Dido kort voor haar zelfgewilde dood afscheid neemt: “Remember me, but forget my fate.”’ Op 20 februari werd Kellendonk na een afscheidsmis in de Amsterdamse Sint-Nicolaaskerk op de begraafplaats Zorgvlied ter aarde besteld.