Niet zomaar uit de mouw geschud

Maagdenburgse halve bollen en andere gedichten

Maagdenburgse halve bollen en andere gedichten bestaat uit 29 gedichten, verdeeld over zes afdelingen van elk vijf gedichten, met uitzondering van de vijfde afdeling, die maar vier gedichten telt. In het archief-Komrij in het Literatuurmuseum bevindt zich een gele doos met het opschrift ‘Debuut en daarvoor / 1965-1968’, met daarin onder meer een dikke map met kladjes, handschriften, typoscripten, notities, lijstjes en schema’s voor de debuutbundel. Hieruit blijkt dat Komrij aanvankelijk zeven afdelingen van vijf gedichten begrootte – in totaal 35 gedichten.

Arie Pos vertelt in ‘Komrij op Kreta’ (in De lange oren van Midas) dat Komrij in juli 1964 al plannen had voor een eerste bundel en dat zijn latere uitgever Theo Sontrop in 1965 een selectie uit zijn gedichten maakte om daarmee tijdschriften en uitgevers te benaderen. Deze selectie vormde de basis voor de samenstelling van Maagdenburgse halve bollen en andere gedichten. Op een blaadje noteerde Komrij het ‘[t]otaal aantal, tot dusverre’:

Selektie van Sontrop

Enveloppe van Sontrop

Blauwe schrift

Losse gedichten

Hollands Maandblad

Proefpagina

Op de ommezijde zette Komrij 33 gedichten die in aanmerking kwamen voor zijn debuut onder elkaar: ‘bundel – eerste selektie’. Ernaast, onder het kopje ‘bundel – proeve v. volgorde’, werden de gekozen gedichten, aangevuld met twee nieuwe, over zeven afdelingen van vijf gedichten verdeeld. Die twee nieuwe waren het gevolg van een to-do-list, die Komrij op een ander blaadje onder het kopje ‘35 gedichten’ neerschreef:

Nog 2 gedichten maken in de groep ‘Sprookje’

Eventueel nog enkele oudere door nieuwe vervangen (2 of 3)

Alles verbeteren, aanpassen, redelijker maken – titels eveneens.

1 met de titel maken ‘De Rechte Bultenaar’.

Elders noteerde hij de titels van de gedichten die hij in Propria Cures, Hollands Maandblad, Proefpagina, Tirade en Avenue had voorgepubliceerd of aan deze bladen had aangeboden. Dit leidde tot een rekensommetje: ‘Opnemen: bovenstaande 20’; ‘maken nog: 2’; aangevuld met ‘Het testament van de kluizenaar’, dat in december 1967 in Maatstaf zou verschijnen, kwam hij aan 23 gedichten. Met de overige had Komrij specifieke plannen:

De rest (12 gedichten):
a. vervangen
b. schokkend maken
c. eroticiseren
d. verlaconiseren, ontnuchteren

Een intrigerend poëtisch program. De gedichten moesten een ontnuchterende uitwerking hebben op de lezer, juist door te choqueren – wat een adequate typering is van het effect van de vaak scabreuze slotregels. De woorden ‘eroticiseren’ en ‘verlaconiseren’ lijken te verwijzen naar respectievelijk het seksuele of pornografische idioom en naar iets wat we misschien het beste kunnen begrijpen als het doelbewust vermijden van fraaie, melodieuze regels, ten faveure van afgemeten, gekunstelde zinnetjes – ‘laconiseren’ is een archaïsch woord voor ‘kort en bondig spreken’.

Een van de twee ‘nieuwe’ gedichten die bestemd waren voor wat hierboven ‘de groep “Sprookje”’ genoemd wordt – de vijfde afdeling – is getiteld ‘Op mijn ziekte’. Het verscheen echter pas in 1979 onder de titel ‘Ziekenhuis’ in de verzamelbundel Het schip De Wanhoop. Gedichten 1964-1979, in de afdeling ‘Gedichten gevonden in een map, gedateerd 1964’:

Het oorspronkelijke gedicht was ruim twee keer zo lang; er gingen nog acht regels aan vooraf:

Op een van de typoscripten van het gedicht die in de map worden bewaard, heeft het gedicht een opdracht: ‘voor Eli’. De uitgever Eli Scheen was Komrijs gids in de homoseksuele scene van Amsterdam en tevens degene die hem in contact bracht met Theo Sontrop. Deze autobiografische achtergrond verklaart wellicht waarom dit gedicht de bundel niet haalde: de ironische distantie en de zo karakteristieke combinatie van ernst en spot, van choqueren en ontnuchteren, ontbreken.

Komrij verving volgens plan nog gedichten uit de eerste selectie en verdeelde de 35 gedichten opnieuw over zeven groepen. Enkele afdelingstitels voorzag hij van satirische introducties, die in de uiteindelijke bundel evenwel ontbreken. De eerste luidt bijvoorbeeld: ‘Hoe De Dichter Begint Met Uitgangspunten & Vandaar Op Zijn Jeugd Terechtkomt’. Ook de zevende afdeling heeft zo’n aanduiding: ‘Hoe De Dichter Wordt Verleid tot Bespiegelende Theorie & Onder Meer Ook Een Collega Ten Tonele Voert’.

Die zevende afdeling zou blijkens een structuuraanwijzing een ‘theorie over dichtkunst & maatschappij + besluit’ bevatten, maar Maagdenburgse halve bollen en andere gedichten bestaat als gezegd niet uit zeven maar zes afdelingen. Naar de reden van de inkorting is het gissen; drie van de vijf gedichten belandden in elk geval (deels) elders in de bundel. De twee die geheel ontbreken zijn ‘Maatschappij’ en ‘De dichter’, ogenschijnlijk twee geëngageerde gedichten. ‘Maatschappij’ lijkt een aanklacht tegen zowel de luidruchtige maatschappijhervormers als tegen de cultuurbarbaren. Het slotkwatrijn luidt:

‘De dichter’ – niet te verwarren met het gedicht met dezelfde titel in Tutti-frutti (1972) – is eveneens te lezen als een krachtige polemische positionering: de geportretteerde dichter, ‘in een weldadig en slapend gehucht’ geboren, zocht als kind in de sloot naar ‘dikkopjes’. Maar toen stierven zijn ‘goede moeder’ en ‘slechte vader’:

Als essayist en ook in zijn hoedanigheid van Dichter des Vaderlands zou Komrij zich later een scherpzinnig ontmaskeraar van politieke charlatanerie tonen, bijvoorbeeld in het geruchtmakende gedicht na de moord op Fortuyn, ‘De zittende politicus’ (2002), waarin hij zowel de geborneerde regentenkaste (de ‘vale klerkensmoel’ van Ad Melkert) als het populisme (‘het echte monster’) op de korrel nam. In 1968 kwamen de ‘ideeënpoeliers van links’ en het ‘hoempavolk’ dus al aan de beurt, maar Komrij nam deze gedichten uiteindelijk niet op in zijn debuut. Detoneerde het politieke engagement met de meer ironisch-suggestieve toon van de bundel? Of viel een dergelijke misprijzing van links niet in goede aarde bij de ‘rode’ Arbeiderspers?

Komrij wikte en woog niet alleen qua samenstelling en structuur, ook aan zijn gedichten bleef hij schaven. In het titelgedicht, dat aanvankelijk ‘Opflikkeren’ heette, verving hij hele regels. De door Krol uitgelichte slotregel van ‘De jeugd van de dichter’ luidde eerst nog: ‘Meer weet ik niet. Hij is er maar geboren’. Pas via ‘Meer weet ik niet. Ik ben er niet geboren’ kwam Komrij op ‘Zomaar een idille uit de mouw geschud’. Het rijke materiaal licht slechts een tip van de sluier op over de ontstaansgeschiedenis van Maagdenburgse halve bollen en andere gedichten, maar één conclusie kunnen we veilig trekken: de bundel werd allesbehalve zomaar uit de mouw geschud.