De eeuwigheidswaarde van Willem Frederik Hermans

In zijn toespraak Relikwieën en documenten – achttien bladzijdes tekst, opgenomen in deel 14 van de Volledige Werken – buigt Hermans zich zelf over deze kwestie. Hij droeg de tekst op 20 april 1985 voor bij de opening van de nieuwe behuizing van het Letterkundig Museum (zoals bekend inmiddels het Literatuurmuseum geheten). Het is een scherpe toespraak, vol semi-kritische terzijdes (de weduwe van Multatuli bemoeide zich met postume heruitgaves van zijn werk, had ze daar het recht toe?) en interessante voorbeelden (zoals over Vestdijks voorliefde voor zijn oude typemachine met een haperende ‘t’, die hij weigerde te vervangen ook al moest hij de ontbrekende t’s en T’s later met pen invoegen).

Wat de tekst vooral goed maakt is de onverwachte opbouw: gezien de aanleiding zou je verwachten dat Hermans in zijn toespraak een lans breekt voor literair archiveren, voor het secuur uitpluizen en vastleggen van iemands literaire oeuvre, maar het merendeel van zijn woorden besteedt hij juist aan het kritisch evalueren van die neiging. Want, zo schrijft Hermans, wat uit de nalatenschap van een schrijver komt eigenlijk in aanmerking voor zoiets als een literair museum?

Nadat hij is ingegaan op nagelaten meubilair en nagelaten huizen en die als niet-relevant heeft bestempeld, komt Hermans tot de kern van zijn beschouwing: ‘het door de schrijver beschreven, dan wel met zijn medeweten bedrukte papier’: ‘het meest explosieve deel’ van de nalatenschap, zoals de nabestaanden, beducht voor imagoschade voor de schrijver of voor henzelf, maar al te goed weten. 

Het zijn stuk voor stuk intelligente vragen die Hermans stelt, vooral omdat hij je als lezer zelf conclusies laat trekken: inderdaad, het is na iemands overlijden niet vast te stellen wat hij of zij precies beoogde met een tekst, dus is het moeilijk, zo niet onmogelijk, om een echt adequate postume uitgave te realiseren. En dan gaat het alleen nog om reguliere uitgaves: wat te doen met eerder ongepubliceerd werk dat in iemands nalatenschap wordt aangetroffen? Door Hermans wordt dit omschreven als ‘het hoogste goed dat een letterkundig museum kan verwerven’. Hij onderscheidt meerdere types ongepubliceerd werk: het nooit verschenen boek, om mee te beginnen, waarbij je je moet afvragen waarom het niet verschenen is: wilde de auteur of de uitgever het niet? En in het eerste geval, waarom heeft de auteur het dan niet vernietigd, omdat hij er nog mee aan de slag wilde? (Of, ook een optie lijkt me: omdat hij droomde van postume publicatie?)

Ook zijn er de dagboeken die een auteur voor de buitenwereld verborgen heeft gehouden, en waarvan hij vermoedelijk ook nooit wilde dat ze geopenbaard zouden worden. ‘Echt interessant wordt het pas, als de schrijver er een dagboek op na gehouden heeft dat hij voor ieder verborgen heeft gehouden. Een dagboek vol geheimen.’ Eenmaal gepubliceerd, blijkt zo’n dagboek echter zelden geheimen te bevatten die het geheim houden waard zijn. En bovendien, aldus Hermans: ‘niemands oprechtheid is voor honderd procent betrouwbaar’.

En natuurlijk zijn er ook de brieven, die weliswaar al iets publieker zijn (want die worden doorgaans verstuurd), maar ook over het (postuum) uitgeven of openbaar maken daarvan toont Hermans zich sceptisch: wie bepaalt immers welke delen van iemands correspondentie openbaar gemaakt worden, wie maakt de selectie, worden de antwoorden en reacties ook volledig en waarheidsgetrouw geopenbaard?

Deze overpeinzingen verraden een wantrouwen dat misschien wel Hermans’ hele oeuvre kenmerkt: Hermans wantrouwt mensen die zich bemoeien met postume uitgaves. Omdat ze het doen voor eigen gewin, omdat ze zichzelf er sterker of sympathieker door willen presenteren, omdat ze niet willen of kunnen begrijpen wat een auteur oorspronkelijk met een tekst bedoelde. Het zijn overtuigende kanttekeningen, goed om bij stil te staan wanneer iemands oeuvre postuum wordt uitgegeven, maar Hermans lijkt eraan voorbij te gaan dat degenen die zich inzetten voor de publicatie van postuum geopenbaarde teksten, dat doorgaans doen uit liefde voor iemands geschreven woord. Uit de overtuiging, ook, dat ze teksten kunnen openbaren waarvan het zonde is als ze verborgen zouden blijven – zonder verdere bijbedoelingen.

Ergens moet Hermans deze kanttekeningen ook gehad hebben, hij trekt althans de nogal onverwachte conclusie:

Wat blijft er over van iemands literaire inspanningen: in de meeste gevallen niets, maar in de wereld van Hermans kan een oeuvre dienen als postume verdediging. Als middel van een auteur om zichzelf te verdedigen tegen alle laster die over hem uitgesproken of opgeschreven wordt. Het merkwaardige is natuurlijk dat, zoals gezegd, bij mijn weten geen enkele andere Nederlandse auteur een zo uitgebreid gepubliceerd en secuur gearchiveerd oeuvre heeft als Hermans zelf. Ondanks zijn kanttekeningen bij postume uitgaves. Ondanks zijn wantrouwen. Ook van de toespraak Relikwieën en documenten zijn (tijdens zijn leven al) diverse tekstedities gemaakt, en veel van zijn briefwisselingen zijn postuum verschenen. 

De vraag die Relikwieën en documenten oproept: wat zou hij zelf nou van al die instituten, van zulke uitgebreide archivering hebben gevonden? Vleiend, al die aandacht voor zijn werk, voor deze postume kans om zichzelf te verdedigen? Of bovenal onwenselijk dat nog steeds mensen zich in zijn teksten verdiepen, dat er dingen naar buiten komen die hij tijdens zijn leven verborgen heeft gehouden, dat ik hier nu een stukje aan wijd?

De foto’s van Rob Mostert zijn afkomstig van Willem Frederik Hermans: Volledige werken (Stichting Willem Frederik Hermans instituut).