Wonderbaarlijk dat zo’n bijzondere voorstelling als Poppetgom ooit op de Nederlandse tv is uitgezonden

Een van de bijzonderste eigenschappen van het tv-programma Poppetgom valt de kijker van nu waarschijnlijk helemaal niet op: het is een uitzending in kleur, en dat was in februari 1969 een innovatie. De eerste uitzending in kleur op de Nederlandse tv was pas ruim een jaar daarvoor te zien geweest, op 1 januari 1968.

Het was geen innovatie zonder risico. De Beatlesfilm Magical Mystery Tour was een van de eerste uitzendingen in kleur voor de BBC geweest, maar daar had men zich zo uitgeleefd in het gebruik van de nieuwe techniek dat er in de zwart-witversie vrijwel niets van overbleef, en dat was niet zo handig op een moment dat vrijwel niemand nog een kleuren-tv had. 

Dat deed Studio Scarabee beter, de Haagse theatergroep die in de jaren zestig en zeventig innovatief theater maakte. Of misschien waren de tv-makers gewaarschuwd, hoe dan ook, in zwart-wit blijven de contrasten van Poppetgom beter overeind dan bij de Magical Mystery Tour.  

Er moet wel gezegd: kleur is het enige vernieuwende aan de techniek van deze registratie. Voor het overige krijgt de kijker het perspectief van iemand die midden in de zaal zit, en geen ander: het beeld is statisch, met één camera gefilmd die niet van zijn plek komt.  

Het is een registratie van een theatervoorstelling waarin – kort door de bocht geformuleerd – de macht van geweld verbeeld wordt. Marcherende soldaten torenen hoog boven de nietige mens. Een Amerikaanse vlag eet bolletjes op, hartjes dansen, of marcheren door het beeld. Meer dan een toneelstuk lijkt het een installatie die bij vlagen associaties oproept met het werk van de Zuid-Afrikaanse kunstenaar William Kentridge. Opvallend genoeg paraderen minutenlang ontklede vrouwen over het scherm – en dat was nog geen anderhalf jaar nadat het VPRO-programma Hoepla een blote Phil Bloom had liet zien (was Poppetgom het eerste naakt-in-kleur op de Nederlandse tv?). 

Artistiek stond Poppetgom in de culturele voorhoede. Het was het resultaat van een samenwerkingsverband tussen Studio Scarabee (concept en samenstelling waren van Adri Boon, Raf Thunnissen en Jan van As), met teksten ontleend aan het oeuvre van Lucebert en nieuwe muziek van componist Bruno Maderna. Er wordt ook veel gesampeld (al heette dat toen nog niet zo): we horen Frank Zappa en Jimi Hendrix langskomen, maar ook ‘Adieu, mein kleiner Gardeoffizier’, een smartlap van Robert Stolz en een aria uit de Chinese operatraditie over een meisje op een wit paard, aangevuld met een oorspronkelijk Nederlandse smartlap, door Maderna geschreven voor de Zangeres Zonder Naam: ‘De soldatenmoeder’. Het lied betekende voor de Zangeres Zonder Naam een moment van canonisatie (Laurens Ham schrijft uitgebreid over hoe ze, met ‘De Soldatenmoeder’, ook buiten haar eigen kring waardering vond, zij het niet ondubbelzinnig). 

De onthoofder onthoofd: Bregje Hofstede over de beschilderde kist van Lucebert

Lees meer

Die vermenging van genres, van hoge en lage cultuur en van oosterse en westerse tradities was belangrijk voor de makers. De tv-uitzending begon met de volgende inleidende woorden: ‘Een van de opmerkelijkste ontwikkelingen in de eigentijdse kunst is wel het vervagen van de verschillende begrenzingen vanuit de verschillende kunstvormen.’ Daar paste het werk van Lucebert heel goed bij – en niet alleen omdat hij zijn beeldende kunst niet als ondergeschikt aan zijn dichtwerk beschouwde. Lucebert probeerde woord en beeld vaker te verenigen: hij maakte zelfs twee keer illustraties voor grammofoonplaten waarop A. Roland Holst zijn werk voorlas. 

Poppetgom was een typisch jarenzestigproject; behalve aan Magical Mystery Tour doet het ook denken aan Reconstructie, een opera die tot stand kwam met meerdere schrijvers en componisten, die met minstens zoveel revolutionair elan te werk gingen als de makers van Poppetgom. Harry Mulisch en Hugo Claus konden hun voorliefde voor Che Guevara kwijt in Reconstructie (vooral Mulisch overigens), en de uiteenlopende componisten zorgden voor een lappendeken aan muzikale invloeden. In première op het Holland Festival, met positieve recensies, maar het werd nooit meer uitgevoerd. 

Poppetgom was misschien iets minder ambitieus (er zat ook veel minder geld in), maar daarom misschien nog wel beter. De muzikale lappendeken was het uitgangspunt, en de politiek was poëtischer verpakt. Zoals Laurens Ham vertelt in zijn artikel: ‘Het verhaal van het stuk werd ontleend aan een kort verhaal van Jorge Luis Borges, de thematiek ervan werd door Lucebert al eerder in een hoorspel verkend, en zo’n drie jaar na de première werd er een kunstenaarsboek uitgegeven met de volledige documentatie rond het project, in de vorm van een pop-art-kunstwerk: het boek zat ingepakt in een blik dat je met een meegeleverde opener moest ontsluiten. Kijk je naar Poppetgom, dan zit je met andere woorden kniediep in de meest actuele ontwikkelingen in de kunst van de jaren zestig, waarin samenwerking, vervaging tussen “hoge” en “lage” kunst en multimedialiteit sleutelwoorden waren.’  

Net als Reconstructie verdween Poppetgom lange tijd in de obscuriteit. Dat is niet zo verbazingwekkend, het is eigenlijk wonderbaarlijk dat zo’n bijzondere voorstelling ooit op de Nederlandse tv uitgezonden kon worden. Maar de jaren zestig waren een periode van experiment, het begrip ‘netmanager’ was nog heel ver weg, het mocht allemaal nog uitgevonden worden. 

Met de toevoeging van Poppetgom aan de audiovisuele collectie van het Literatuurmuseum is Lucebert nu een van de breedst vertegenwoordigde schrijvers. Er zijn handschriften, onder andere van het gedicht ‘tijdtafel en geslachtstabel’, waarin het woord ‘poppetgom’ voorkomt. Er zijn tekeningen, schilderijen (en ook een schildersezel en verftubes). Er zijn talloze opnames op cassette, interviews, een cd waarop Lucebert zijn eigen werk voorleest, begeleid door muziek van Abbie de Quant.  

En het Literatuurmuseum herbergt ook ‘De namiddag van een faun’: een 43 meter lange wandschildering, die vol staat met literaire citaten en die Lucebert maakte toen het museum in 1983 verhuisde naar het complex van de Koninklijke Bibliotheek. Tekst, beeld, muziek, decor: alles komt samen in Poppetgom. 

Header: still uit de tv-registratie van Poppetgom (regie: Fred Bosman, camera Rob Zimmerman).