Het juryrapport: de verdrongen auteur

Onder de 73 laureaten van de P.C. Hooft-prijs bevinden zich 60 mannen en 13 vrouwen. Een onafhankelijke jury bestaande uit Karin Amatmoekrim, Jacqueline Bel, Yra van Dijk, Jos Joosten en Mathijs Sanders stelde een overzicht samen van 33 vrouwelijke auteurs die deze prestigieuze prijs wel verdiend, maar niet ontvangen hebben. 

Lees hier het juryrapport én bekijk onderaan de video’s waarin drie hedendaagse schrijvers vertellen welke vrouwelijke auteur volgens hen een onbetwistbare plek in de canon verdient.

Juryrapport

Is het mogelijk de geschiedenis te corrigeren? Om eeuwen van uitsluiting recht te zetten, om te herinneren wat er vergeten is, te gaan zien wat er ongezien bleef? Waarschijnlijk niet. We kunnen in ieder geval niet veranderen wat er is gebeurd, maar we kunnen wel eren wie ere toekomt. 

Dat is in de geschiedenis van de P.C. Hooft-prijs helaas niet altijd gebeurd. Onder de 73 P.C. Hooft-prijslaureaten bevinden zich 60 mannen en 13 vrouwen. Deze jury kreeg de opdracht om een lijst samen te stellen met vrouwen die de P.C. Hooft-prijs hadden kunnen ontvangen, en vijf namen er speciaal uit te lichten. Voorwaarde was dat ze al overleden moesten zijn: levende schrijvers kunnen de prijs immers nog krijgen.

Reguliere juryrapporten noemen vaak de ‘eer’ of het ‘genoegen’ van de jury om een keuze te mogen maken uit zoveel inspirerende schrijvers. In dit geval vond de jury het een twijfelachtig genoegen. Natuurlijk was het een feest om het werk van zoveel inspirerende schrijfsters te lezen en herlezen. Op de longlist staan tientallen namen, zodat ieder van ons ook nieuwe ontdekkingen deed. Avontuurlijke gedichten, scherpe beschouwingen en rake verhalen: we hebben een prachtige zomer gehad. We hopen dat we met onze keuze uit al die namen ook u kunnen inspireren om oud-nieuw werk te gaan lezen en u te laten verrassen door de brille ervan. Als het werk van de vrouwelijke auteurs bij hun leven niet of weinig is opgemerkt, laat hun Nachleben dan een overrompelend succes worden.

Toch beving ons ook een zeker gevoel van vergeefsheid. Hoe feestelijk is het een prijs uit te reiken aan dode schrijfsters, schrijfsters die hem bij leven verdiend hadden? Clare Lennart, Josepha Mendels, Aya Zikken: men heeft het dan over ‘vergeten’ schrijfsters. Laten we die term niet meer gebruiken, omdat die te misleidend is. Zo zijn er vele namen die steeds opnieuw vergeten werden, herontdekt en dan weer snel vergeten, zoals Jacoba van Velde (De grote zaal). Kun je dat nog ‘vergeten’ noemen? Of is het eerder een collectief freudiaans ‘verdringen’, met als resultaat het verdrongen worden uit de literatuurgeschiedenis?

In het canoniseringsproces, van uitgever naar recensent, leraar, docent en zo naar jury’s, werden vele belangrijke namen onderweg opzijgeschoven. In de opleidingen Nederlands waren er jaren dat studenten nauwelijks een vrouwennaam tegenkwamen. Als die studenten voor de klas gingen staan, onderwezen ze hun leerlingen de teksten die ze zelf geleerd hadden. De literatuurgeschiedenissen, met hun nadruk op ‘vernieuwing’, richtten zich op tijdschriften van jonge honden die het oude doodverklaarden. Die jonge honden in kwestie waren zelden vrouwen. Vrouwen opereerden zelfstandiger, met minder luidruchtige programma’s en werden dus eenvoudig over het hoofd gezien. Wat een versmalling van ons universum, dat zo’n groot deel van alle verhalen en taal ongehoord bleven.

We leven in een nieuwe tijd. Een tijd waarin de literatuur een diverser gezicht heeft en ook vrouwelijke en non-binaire auteurs voor prijzen genomineerd worden en bekroond, en waarbij debuutprijzen vaker naar vrouwen gaan. Een tijd ook waarin het verdrongene gezien wordt, op de sokkel gezet, herontdekt. In de opleidingen en op de scholen lezen we meer boeken van vrouwen dan ooit, literatuurgeschiedenissen worden herschreven en straten naar vrouwen genoemd.

Zo wordt ons persoonlijke, culturele en politieke leven verrijkt met ongekende woorden en nieuwe inzichten, om nu echt nooit meer te vergeten. De jury spreekt daarom de hoop uit dat het werk van deze auteurs, die de eer van de P.C. Hooft-prijs niet werd vergund, alsnog behandeld gaat worden zoals dat gaat bij auteurs die de prijs wel kregen. Dat het herdrukt, verkocht, en vooral: gelezen wordt.  

Vijf auteurs die de P.C. Hooft-prijs hadden moeten krijgen 

Verhalend proza 

Met haar betoverende roman De tienduizend dingen (1955) veroverde Maria Dermoût (1888-1962) het publiek in Nederland en de Verenigde Staten. Haar nog steeds meeslepende roman die speelt op de Molukken lijkt fragmentarisch maar gaat juist over de samenhang der dingen, over wat ‘voorbij is en niet voorbij’. Volgens Time was het een van de tien beste boeken van 1958. 

Voor Bea Vianen (1935-2019) was de wereld een plek van strijd, eenzaamheid en onvrijheid. Haar werk was kritisch, duister, altijd politiek – en toch was het ook wonderschoon. In haar boeken (waaronder Sarnami, hai/Suriname ik ben en Het paradijs van Oranje) vocht zij zich vrij. Net zo lang, tot ze zich aan stukken gevochten had. 

Poëzie 

Weinig Nederlandse dichters kunnen bogen op meer dan tachtig jaar van poëzie schrijven, en dan ook nog gedichten die flonkeren – transparant, dynamisch en steeds betrokken op de tijd waarin ze ontstonden. Sonja Prins (1912-2009) ging haar eigen baan. Ook zij werd met Vijftig geassocieerd, maar haar reactie was helder: ‘ik ben even weinig experimenteel/ als een ijsschots’. 

In de eerste druk van Paul Rodenko’s bloemlezing Nieuwe griffels, schone leien kwam één vrouw voor: Ellen Warmond (1930-2011): een unieke stem in de tijd van de Vijftigers. Vanaf haar debuut Proeftuin (1953) begeeft zij zich in een ruimte waarin literatuur en existentiefilosofie met elkaar verstrengeld zijn. Die filosofie wordt telkens in concrete beelden omgezet en zodoende voor velen invoelbaar gemaakt.

Beschouwend proza 

De eigenzinnige denker en inmiddels herontdekte cultschrijver Andreas Burnier (1931-2002, pseudoniem van Catherina – ‘Ronnie’ – Dessaur) zou nooit in dit lijstje hebben willen staan. Haar subversieve oeuvre ging nu juist over mensen die niet ingelijfd of ingebed zijn. Zelfs de vorm was picaresk en lag nooit vast, en sloot zo naadloos aan bij de fluïde identiteiten die ze beschreef.  

Video

We vroegen aan Alma Mathijsen, Shantie Singh en Valentijn Hoogenkamp wie volgens hen een onbetwistbare plek in de canon verdient. Bekijk de video’s hieronder.

Alma Mathijsen over Mary Dorna 

‘Mary Dorna was een geweldige schrijver die aanbeden werd door heel veel schrijvers om haar heen. Door Carmiggelt, door Annie M.G. Schmidt, en dat zijn de schrijvers die we allemaal nu wel nog kennen. Maar Mary Dorna, ik denk dat er weinig mensen zijn die haar naam nog kennen en dat is ontzettend zonde.’

Shantie Singh over Bea Vianen

‘Als Bea Vianen in mijn tijd ook op de leeslijst had gestaan, onderdeel was geweest van de canon, dat had mijn beeld van de hele literatuur in Nederland veranderd. Als ik ook had beseft: wat zij heeft gemaakt is ook echt onderdeel van die canon en zo zien wij dat ook, dat verbreedt gewoon je hele blik en ook de mogelijkheden van die literatuur. En dat gun ik ook de lezers van nu, dat zij dat ook beseffen: dit is ook Nederlandse literatuur.’ 

Valentijn Hoogenkamp over Doeschka Meijsing

‘Ik zal haar nooit kennen en ze is allang dood. En toch weet ik zeker dat ze dit schreef met mij in gedachten, ook al wist ze dat zelf niet. Dat is wel weer het mooie, als een schrijver doodgaat, kan zij nog steeds dat effect bij mij oproepen. Gewoon door haar boeken heb ik het gevoel dat ik haar ken, dat ik een gesprek met haar kan aangaan. Alleen is de relatie nu heel eenzijdig.’ 

Nog 28 auteurs die de P.C. Hooft-prijs hadden moeten krijgen