Trefossa Een pleitbezorger van Sranan Tongo

TREFOSSA

Een pleitbezorger van Sranan Tongo 
 

Kort na de oorlog voerde Indonesië met succes een inspirerende onafhankelijkheidsstrijd. Suriname had niet de machtspositie om op korte termijn politieke zelfstandigheid af te dwingen. Toch had al sinds Anton de Kom de vrijheidsstrijd in Nederlands grootste kolonie ook de overzeese gebiedsdelen in Zuid-Amerika geïnspireerd, en ook daar liet de vooruitgang zich niet tegenhouden. 

Zo was Suriname vanaf 1954 niet langer een kolonie; het kreeg de status van een land binnen het Koninkrijk der Nederlanden. Nog niet echt onafhankelijk dus, maar in elk geval met een eigen verantwoordelijkheid voor het binnenlands beleid en met een culturele omgeving die zich, aanvankelijk voorzichtig, ook ín Suriname zou gaan ontwikkelen. Er kwamen meer boekhandels en het was niet langer vanzelfsprekend dat een Surinaamse schrijver naar Nederland ging als hij of zij (meestal hij) zich wilde ontwikkelen: Albert Helman bijvoorbeeld, kwam terug, schrijver en dichter Hugo Pos (1913-2000) werkte tussen 1950 en 1964 in Suriname, en Trefossa (1916-1975) was redacteur van diverse culturele tijdschriften, en vooral: dichter. Hij schreef zijn gedichten als een van de eerste gepubliceerde dichters in het Sranan Tongo, en dat werd opgemerkt, ook in Nederland. 

Dichter, bloemlezer en recensent Paul Rodenko schrijft in NRC over ‘de zeer boeiende en belangwekkende kleine gedichtenbundel Troki van de Surinamer Trefossa’. Hij maakt een verrassende vergelijking met de historische avant-garde van Kurt Schwitters en Hugo Ball, die in klankgedichten hun oude taal probeerden af te breken, om die in de poëzie opnieuw op te bouwen. Omdat Trefossa een van de eerste gepubliceerde dichters in het Sranan Tongo is, kan hij proberen een ‘werkelijkheidscheppende magie terug te veroveren’ zonder een oude taal te hoeven afbreken, iets waarom Rodenko hem zelfs benijdde.

Trefossa speelde overigens niet alleen een belangrijke rol in de Surinaamse literatuur. Hij was geboren als Henri de Ziel, en in zijn paspoort stond ‘onderwijzer’. 

Het is mooi om te zien hoe hij als scholier al grote waarde hechtte aan het onderwijs. In dagboeken uit 1934 beschrijft hij de gang van zaken op school in detail en soms met nauwverholen ergernis wanneer het niveau van de les niet hoog genoeg was (of wanneer zijn eigen resultaten hem tegenvielen). ‘Eindelijk eens een vraag gehad op de scheikundeles’, noteerde hij dan. Of ‘toch meer van mezelf verwacht’. Hij stelde hoge eisen: aan zichzelf en aan school. Op 5 mei 1934 spreekt hij zichzelf toe: ‘Wat ’t leven aan lijden geeft is slechts een schijntje van wat ’t lijden aan ’t leven geeft’: 

Kortom, wie gevoel van eigenwaarde wil hebben, heeft een eigen taal nodig, en ook onderwijs in die taal. Taal is net zo belangrijk als de eigen geschiedenis, en over het Sranan Tongo zegt Trefossa/De Ziel: 

Een pijnlijke stilte viel hem ten deel, zo beschrijft Ronny Klimsop, een vriend van De Ziel die zijn levensschets schreef.

Het was 1963, Suriname was pas net een ‘onafhankelijk land binnen het Koninkrijk’, maar De Ziel realiseerde zich heel goed dat dat niet voldoende was, dat een volgende stap noodzakelijk was en ook dat dat niet eenvoudig zou worden. Hij was daarbij zijn tijd wel vooruit. Nogmaals Klimsop: 

Hij had gelijk, maar zou het zelf niet meer meemaken: Trefossa overleed in januari 1975, Suriname werd onafhankelijk in november van hetzelfde jaar. 
 

Het volkslied

Trefossa’s rol was van grote betekenis. Als dichter, als onderwijzer en als iemand die nadacht over de ware betekenis van onafhankelijkheid. Bovendien leverde hij een concrete bijdrage in de ontwikkeling naar een onafhankelijk Suriname. Hij kreeg de opdracht om de tekst van het volkslied aan te passen aan de veranderende werkelijkheid. Dat wil zeggen – van het officieuze volkslied. Want het Wilhelmus was natuurlijk ‘gewoon’ het volkslied in dit deel van het Koninkrijk der Nederlanden, maar met de nieuwe status in 1954 ontstond begrijpelijkerwijs de wens een eigen volkslied te hebben. 

Het officieuze volkslied ‘Suriname’s Trotsche Stromen’ (1893), geschreven door de lutherse predikant Cornelis Atses Hoekstra op een melodie uit 1876 van J.C. de Puy, werd vooral op de zondagscholen gezongen. 

Onderwijsinspecteur Anton Leeuwin verdiepte zich in de materie en achterhaalde informatie over De Puy, die de muziek van diverse liederen op zijn naam had: kerkgezangen voornamelijk, zoals ‘Heerlijk klonk het Lieder der Engelen’, ‘Kribbe en kruis’ – en daar paste het gedragen ‘Suriname’s Trotsche Stromen’ wel bij.

De oorspronkelijke tekst van dominee Hoekstra was in de twintigste eeuw niet langer bruikbaar. Minister van opbouw Frank Essed gaf Trefossa in 1959 de opdracht om iets te maken wat voortbouwde op het traditionele volkslied en wat bovendien paste bij een eigen culturele identiteit. Dat de eerste strofe onmiddellijk sneuvelde, is niet verbazingwekkend. De regels ‘Mochten weer de vloten varen, dat de handel welig bloei, dat fabrieken welvaart baren, dat hier alles welig groei’ beschrijven Suriname als plantagekolonie, die puur om de winst voor Nederland draaide, waarvan in Suriname alleen de planters profiteerden. 

De tweede strofe was bruikbaar, maar toch niet helemaal: Trefossa veranderde meer dan de helft van de regels. De oorspronkelijke versie was een beetje nietszeggend. Trefossa verwijderde de koloniale hogeborstzetterij, en schoof de geschiedenis naar voren:

Belangrijker nog dan zijn redactie op de Nederlandstalige tekst, is de tweede strofe in Sranan Tongo die inhoudelijk sterk aansluit op de eerste strofe: geen letterlijke vertaling, maar een vrije bewerking.

De tweede strofe luidt:

Dat wordt in de vertaling door Michiel van Kempen:

Trefossa had een melodie gevonden van een Zwarte componist: ‘Welkom’ van Johannes Nicolaas Helstone, en daarop paste de tekst wonderwel. Dit voorstel werd echter afgekeurd en de melodie van De Puy werd gehandhaafd, en dat terwijl Helstone als een groter talent werd gezien. 

Anton Leeuwin schreef een toelichting bij het werk van Trefossa, al was hij het niet eens met de keuze voor de melodie van De Puy: hij zou een mooi stuk schrijven over de componist wiens melodie niet werd gebruikt. 

Dat leverde de nodige controverse op. Schrijver Edgar Cairo noemde het een ‘afgesleten oubollig rijmpje met een maatslepende Wilhelmusachtige melodie’. In 1959 was de invloed van de Nederlandse traditie nog onontkoombaar, en latere pogingen om het ‘Wilhelmusachtige’ te vervangen door ‘Een ware Sranan-singi met indiaanse fluit, hindostaanse tabla, drums (krioro-dron)’ (Cairo) liepen ook op niets uit. Dit bleef een compromis.

Het volkslied is een detail in de carrière van Trefossa. Het is echter wel van belang dat hiervoor een Surinaamse schrijver werd gekozen. Weliswaar iemand die een deel van zijn opleiding in Nederland had genoten, maar Trefossa werkte voor het merendeel in Suriname, in de literatuur én in het onderwijs – en gaf bovendien met zijn tekst het Sranan Tongo een officiële status. 

De laatste jaren van zijn leven bracht De Ziel door in Nederland. Voornamelijk vanwege zijn gezondheid: hij kwam in het Leidse Academisch Ziekenhuis terecht, maar in diens levensbeschrijving suggereert Klimsop dat de politieke onrust hem ook heeft verjaagd. 

Trefossa werd aanvankelijk in zijn laatste woonplaats Haarlem begraven. Na 30 jaar, in 2005, gingen zijn stoffelijke resten naar Suriname. En daar is nu ook zijn archief: de documenten over het volkslied, de dagboeken en diverse fotoalbums maken deel uit van de collectie van het Nationaal Archief Suriname.
 

Op zijn grafsteen stond het woord ‘Srefidensi’ – ‘onafhankelijkheid’ – een woord dat hij als eerste op schrift had gesteld. Hij had er vergeefs om geroepen in 1963, toen het stil bleef in het publiek. Hij droeg bij aan de onafhankelijkheid van zijn land en Suriname kreeg deze vlak voor zijn dood. Het begrip is onlosmakelijk aan zijn naam verbonden.