Het opnemen van de inleiding in de eerste druk van Kaas heeft meteen al effect. Anders dan bij Elsschots eerdere boeken komt zijn stijl in vrijwel alle recensies ter sprake. En gewild of ongewild nemen de recensenten daarbij Elsschots eigen ideeën over, vaak in dezelfde bewoordingen. Kaas wordt geprezen vanwege de ‘stijl, die de natuurlijkheid zelf is’, de ‘klassieke soberheid’, de ‘suggestieve raakheid’ en de ‘genadeloze directheid der woorden’.

De reclame had zijn werk gedaan. Elsschot was zichtbaar tevreden met de reacties uit de literaire wereld. Hij liet niet na verschillende recensenten persoonlijk te bedanken, vooral als ze zijn stijl ‘volkomen’ hadden begrepen, want dat was hem ‘veel waard’.

Ik had ook vis kunnen nemen
Tijdens het schrijven van Kaas had Elsschot al verschillende keren benadrukt dat de inhoud van het boek er eigenlijk niet toe deed. Voor het onderwerp was hij dicht bij huis gebleven: het overlijden van zijn moeder in 1926 en zijn ervaringen in de wereld van handel en publiciteit. Hij deed dat simpelweg ‘voor mijn gemak omdat ik dan op een familaar terrein ben waar ik minder moet zoeken’. En zeker niet ‘om origineel te doen’:

Véél hoger dan de leeuwerik
Blijkbaar is Elsschot er niet helemaal gerust op dat zijn bedoeling overal even goed zal worden begrepen, want ook Tsjip wordt voorzien van een inleiding die het boek ‘bevattelijker’ moet maken ‘voor den middelmatigen lezer’.

In deze ‘Inleiding’ (later omgedoopt tot ‘Opdracht’) vergelijkt Elsschot het schrijven met reizen. Zodra hij de pen op papier zet, is hij voor onbepaalde tijd vertrokken en wanneer hij weer thuiskomt is hij verwonderd over de vanzelfsprekendheid waarmee zijn vrouw en kinderen hem ontvangen. Beschaamd en diep gegriefd komt hij tot het besef dat aan het ‘dolen’ een eind moet komen en dat hij zijn plicht moet doen ‘als een doodgewoon mannetje dat ik tenslotte ben’. Totdat ‘dat mormel van een kleinzoon’ zijn intrede doet en het doodgewone leven weer op zijn kop zet.

Het is de vraag of de ‘Opdracht’ het door Elsschot gewenste effect – Tsjip bevattelijker maken – heeft gehad: in de vele besprekingen van Tsjip wordt er tenminste nauwelijks aandacht aan besteed. Wel nemen veel recensenten de lovende woorden van Jan Greshoff over, die op het omslag prijken. Met name zijn waardering voor ‘de eenvoud en de waarachtigheid’ van het verhaal vindt weerklank in de literaire kritiek. Zo schrijft Maurice Roelants in De Telegraaf: ‘De motieven zijn mager, scherp, onmeedoogend van schrale naaktheid. […] In Tsjip heeft Willem Elsschot iets verwezenlijkt naar mijn hart: een boek zonder intrige, een boek dat spannend is door het leven, leven dat op elke bladzijde trilt en dat niet komt van een min of meer handig bedacht scenario. Het is zelfs verbazend hoe weinig geromanceerde stof er is.’

Alle waardering voor de eenvoud en waarachtigheid van het verhaal kunnen niet verhinderen dat Elsschot zich onbegrepen voelt, omdat ‘de gewilde eenvoud’ en ‘het l’art pour l’art’ van Tsjip toch nog aan sommige recensenten voorbij zijn gegaan. ‘Moet dat niet tot nadenken stemmen?’ vraagt hij zich vertwijfeld af.

Een dokter onderzoekt zijn eigen buik

Het onbegrip stemt Elsschot niet alleen tot nadenken maar ook tot schrijven:

De tekst waar hij op doelt – ‘Achter de Schermen’ – vormt Elsschots derde en laatste ‘dissertatie over stijlleer’ (zoals hij zijn tekst zelf plechtig noemt). De tekst vertelt in zekere zin hetzelfde verhaal als de ‘Opdracht’: de komst van de kleinzoon en het effect daarvan op de grootvader, waarbij nu expliciet duidelijk wordt dat die gebeurtenis de aanleiding tot schrijven is: ‘Ik moet die beroering boekstaven.’

Vervolgens wordt zin voor zin ontrafeld hoe dat ‘boekstaven’ in zijn werk gaat, waarbij Elsschot de lezer deelgenoot maakt van de meest fijnzinnige overwegingen die bij de totstandkoming van de uiteindelijke versie van de ‘Opdracht’ een rol hebben gespeeld.

Bij de eerste publicatie in boekvorm, in de tweede druk van Tsjip (1936), wordt ‘Achter de Schermen’ door de uitgever aangeprezen als ‘een buitengewoon geestig hoofdstuk, dat een zeer goeden kijk geeft op de manier waarop Elsschot schrijft.’

En zo is het sindsdien ook altijd gelezen, niet in de laatste plaats ook op aangeven van Elsschot zelf: ‘Telkens vertrekkend vanuit een vulgaire dus minderwaardige zin, tracht ik de overwegingen onder woord te brengen welke geleid hebben tot de betere tekst.’ Of, zoals hij het tegenover een collega-schrijver formuleert: ‘Ik heb daarin geprobeerd mijn eigen stijl te ontleden. Hebt gij dat ooit geprobeerd? ’t Geeft een gevoel alsof een dokter zijn eigen buik onderzoekt.’

Een hoopje vuil in de feestzaal
Met de ‘Inleiding’ bij Kaas, de ‘Opdracht’ bij Tsjip en ‘Achter de Schermen’ schrijft Elsschot in nog geen twee jaar drie sleutelteksten die zijn reputatie als groot stilist blijvend zullen bepalen. Tot op de dag van vandaag worden ze met graagte aangehaald om zijn werk te typeren.

De teksten komen echter niet uit de lucht vallen, Elsschots fascinatie voor stijl evenmin. Beide zijn een direct of indirect gevolg van een legendarische episode uit de literatuurgeschiedenis: de herontdekking van zijn werk in Nederland en, daarmee verbonden, zijn wederopstanding als schrijver. Een ontmoeting met twee Nederlandse literatoren – Menno ter Braak en Jan Greshoff – speelt daarbij een cruciale rol.

Het verhaal is al vaak verteld: door één enkele opmerking tijdens het gesprek pakt Elsschot na tien jaar zwijgen zijn pen weer op en schrijft in recordtempo een nieuw boek – Kaas – dat het begin zal blijken te zijn van een herboren schrijverschap.

Wat minder aandacht heeft gekregen, is dat de hernieuwde belangstelling vanuit Nederland óók een einde maakt aan Elsschots afzijdigheid van de literatuur. Er komt een uitgebreide briefwisseling op gang, waarin Elsschot de literaire ontwikkelingen vanuit Antwerpen met belangstelling en verwondering gadeslaat. En waarin hij zich geroepen voelt zijn positie als schrijver te bepalen.

Elsschots schrijverschap is voor een belangrijk deel door de Nederlandse literaire ‘feestzaal’ bepaald. Twee tijdschriften spelen daarbij een cruciale rol: Forum en Groot Nederland. De verwachtingen zijn hooggespannen als hij in 1932 euforisch door Forum wordt binnengehaald als de ideale schrijver, maar die reputatie is niet onwankelbaar.

Elsschot komt in het geweer en schrijft de drie teksten waar het hier om draait. Ter verdediging van zijn schrijverschap, tegen de literaire stroom in. En het werkt. Een voorlopig hoogtepunt in de erkenning vormt het speciale nummer dat Groot Nederland in 1937 aan hem wijdt. Verschillende literatoren van naam bevestigen het beeld dat Elsschot in de afgelopen jaren zelf zo graag van zijn schrijverschap had verspreid.

Herhaling is de kracht van de reclame, zo blijkt ook uit dit verhaal. Elsschot heeft er als geen ander gebruik van gemaakt om zijn handelsmerk aan de man te brengen. Het was hem maar om één ding te doen: klassiek proza schrijven, dat mooi is en mooi zal blijven.