De avonturen van een spin

Anansi is een verhaalfiguur die wel wordt vergeleken met Reinaert de Vos: eigenwijs, tijdloos en rebels. Zijn verhalen gaan al eeuwen mee, zijn thematiek blijft inspireren. 

Hij is geboren in Ghana, als je voor een verhaalfiguur het woord ‘geboren’ kunt gebruiken: de spin Anansi. Daar in West-Afrika werden zijn verhalen voor het eerst verteld, en de spin reisde mee met zijn bedenkers. Naar Sierra Leone bijvoorbeeld, waar de verhalen ‘Anansi Tori’s’ werden genoemd. En toen inwoners uit die landen tot slaaf werden gemaakt, verplaatsten de verhalen zich ook naar de Amerika’s. Op Jamaica wordt over de spin verteld, ‘Nanzi’ heet hij op de Antillen, in Suriname werd de naam uit Sierra Leone meegenomen, en ook witte schrijvers als Arthur Japin (De draden van Anansi) en Neil Gaiman (De bende van Anansi) verspreidden het verhaal. Zelfs de eerste president van Suriname, Johan Ferrier, vertelde Anansi-verhalen en stelde ze te boek.

Anansi is een beetje vergelijkbaar met Reinaert de Vos: hij heeft geen ontzag voor gezag, is iedereen te slim af en schuwt wanneer nodig het geweld niet. Zo stamt uit de mondelinge overlevering een verhaal ‘Nanzi en de prinses’ dat werd opgetekend door de Nederlandse antropoloog M.D. Latour. Hierin slaat Nanzi een prinses, neemt haar haar juwelen af en gaat op de vlucht: ‘De koning loeide als een orkaan, maar hij vond Nanzi niet meer terug, want deze had in de nacht een bark genomen om naar huis terug te varen.’ Waarschijnlijk was de oorspronkelijke versie nog iets gewelddadiger, want Latour plaatst een voetnoot bij zijn publicatie van het verhaal. ‘Fatsoenshalve heb ik de slaapkamerscène bij de prinses niet letterlijk kunnen vertalen.’ Kortom: op de Antillen neemt Nanzi/Anansi wraak. 

Omdat er geen oerversie van het verhaal bestaat, creëert elke verteller een eigen Anansi. In West-Afrika waren het volksverhalen, op slavernijschepen werd in bedekte termen verteld over onderdrukking. Wanneer Anton de Kom spinnenverhalen vertelt aan zijn kinderen, zijn het bijna fabels met een opvoedkundige moraal: ‘Zo kwam het dat de jager, en de Surinamer, nooit een spin doodt’, is de conclusie van het verhaal over de slimme Ba Anangsieh.  

Anansi is een blijvende bron van inspiratie voor schrijvers en kunstenaars, ook wanneer hij niet meer vecht voor zijn vrijheid, of bijdraagt aan de opvoeding. Binnen het ‘Anansi Masters Project’ verzamelt Wijnand Stomp Anansi-vertellingen van over de hele wereld, en in 2008 verschijnt er een dvd.

Bij kunstprojecten, workshops en exposities, zowel op de Antillen als in Paramaribo en Amsterdam, gaat het over veel meer dan alleen de spin, wanneer Anansi bij diverse projecten opduikt. Zeker wanneer het internet steeds belangrijker wordt, ligt de woordspeling met spin en web voor de hand. Ghanese, Caribische, Surinaamse en Nederlandse kunstenaars, onder wie Nelson Carrilho en Michael Tedja, maken in 2007 werk voor de tentoonstelling ‘De Spin Anansi – een web van verhalen en beelden’ in het Tropenmuseum. Tedja kreeg de spinnenverhalen ook al met de paplepel ingegoten: zijn tante vertelde hem Anansi Tori's die hij op zijn eigen manier wil doorvertellen. 

Het gaat misschien net iets te ver om te zeggen dat Anansi alomtegenwoordig is – maar hij steekt wel zeer regelmatig de kop op. De Anansi-verhalen van Anton de Kom verschenen pas in 2022 voor het eerst in druk, en in het kielzog daarvan kon Raoul de Jong in het Literatuurlab, en Gerda Havertong bij OVT op Radio 1 vertellen over de avonturen van de spin.