Zoeken

‘Bijna alles van toen is erg ver weg’ – Schrijvers blikken terug

 

In 1977 vroeg literair tijdschrift De Revisor verschillende Nederlandse schrijvers een zelfportret te maken onder de noemer ‘Schrijvers tekenen zichzelf’. Tientallen auteurs die toen tot de veelbelovende literaire toekomst behoorden gaven aan de oproep gehoor. Sommigen hadden nog een glansrijke carrière in het verschiet, anderen verdwenen in de decennia die volgden langzaam uit zicht.

 

Schrijver en curator voor het Literatuurmuseum Thomas Heerma van Voss ging bij de nog levende auteurs op bezoek. Wat herinneren zij zich van die periode in hun loopbaan? En hoe kijken ze er nu, bijna 50 jaar later, op terug? 

 

Nu ook als boek verschenen bij Das Mag.

Cees Nooteboom: ‘Het gaat al zo lang over het einde. Op een dag is het je beurt, en die dag komt nu erg dichtbij’

 

Sinds 2021 verschijnt Cees Nooteboom niet meer in het openbaar. Thomas krijgt toestemming voor een interview, maar dan wel op Menorca, waar de schrijver woont. Met een glas whisky in de hand (‘tingelingeling!’) en af en toe onderbroken door het gekwetter van de vogels in de tuin (‘Héél gezellig vind ik dat’), vertelt Nooteboom over zijn schrijverschap, het herkennen van geluk, zijn oude dagen op het eiland, en ‘die vergangene Zeit’.

 

‘Het leven is vaak een suite van toevalligheden. Veel dingen vloeiden gewoon voort uit wat ik toevallig ondernam, waar ik toevallig was. Zo schreef ik mijn boeken ook. Ik had nooit een vastomlijnd plan. Op een gegeven moment groeiden ze, kregen de zinnen gewicht.’

 

 

Jan Kal: ‘De laatste jaren heb ik eigenlijk alleen maar geslapen. Maar ik kom bijna terug’

 

‘Van het ene op het andere moment kende iedereen me: de jonge dichter Jan Kal. Als ik daar nu aan terugdenk… Nu pas zie ik in hoe bijzonder dat allemaal was.’

Jan Kal is moeilijk te bereiken. Hij heeft, op zijn dagelijkse Facebook-activiteit na, weinig contact met de buitenwereld. Na uitgebreid mailcontact en een belafspraak, mag Thomas dan toch langskomen voor een interview. Wat volgt is een gedenkwaardig bezoek bij Jan Kal thuis.

 

‘Ik beschouw vandaag als een grote stap. Door ons gesprek hoor ik weer een beetje meer bij het leven.’

 

 

Arie van den Berg: ‘Na je zeventigste is het leven een oefening in verdwijnen’

 

Arie van den Berg leeft al decennia in afzondering. Geen website, geen sociale media. Hij laat zijn foto’s van internet verwijderen, heeft zijn dagboeken vernietigd. Toch wil hij Thomas Heerma van Voss wel te woord staan. Met een vrolijke zwartgalligheid spreekt Van den Berg over verdwijnen, eenzaamheid en de dood. 

 

‘Het laatste waar de Westerse samenleving behoefte aan heeft is nog een grijsaard die honderd wordt. Dit is geen bitterheid, ik zeg dit geamuseerd.’

 

 

Willem Jan Otten: ‘Ik geloof dat ik nog altijd meer uit geldingsdrang schrijf dan uit innerlijke noodzaak’

 

‘Toch ben ik daar altijd bang voor geweest. Dat op een dag een recensent zou aantonen dat ik helemaal geen schrijver was, maar een imitator.’

 

Thomas Heerma van Voss gaat op bezoek bij Willem Jan Otten en spreekt de P.C. Hooft-laureaat over zijn recent overleden moeder, ouder worden, geloof, geldingsdrang en twijfel. ‘Ik voel me soms een beetje een ondankbare hond als ik over deze dingen denk, praat. Waarom geniet ik niet van mijn schrijverschap?’

 

 

De prullenmand heeft veel plezier aan mij. Schrijversportretten toen en nu

Met zijn interviewreeks schreef Thomas Heerma van Voss onbedoeld een halve eeuw heerlijke literatuurgeschiedenis. Alle interviews zijn nu gebundeld verschenen bij Das Mag. Bestel het boek hier. 

Nicolaas Matsier: ‘Ik ben ervan overtuigd: er zit meer in mijn verhaal dan jullie zagen. Ik ben nog niet klaar’

 

‘Volgens mij was mijn gedachte dat je bij doorschijnend papier alsnog twee helften van mijn gezicht zou zien. Maar ja, dat slaat ook niet echt ergens op, want dan heb je twee ogen die allebei een andere kant op kijken.’

 

In 1977 werd Nicolaas Matsier gevraagd om een zelfportret te maken voor De Revisor. Wat hij tekende? Slechts de helft van zijn gezicht: één oog, een halve bril, een halve mond. Bijna vijftig jaar later blikt hij terug, samen met Thomas Heerma van Voss, op dat moment én wat sindsdien volgde. ‘Ik was heel even heel beroemd.’ 

 

 

H.C. ten Berge: ‘Als je zo oud wordt als ik, dan besta je eigenlijk al niet meer’

 

Wat wil ik precies weten? H.C. ten Berge – volledige voornaam: Johannes Cornelis – is behoedzaam wanneer Thomas Heerma van Voss per mail contact met hem zoekt. De dichter, prozaschrijver, essayist en vertaler, geboren in 1938, twijfelt of hij wel iets zinnigs kan zeggen over zo lang geleden. Uiteindelijk zegt hij toch toe om het interview te ‘proberen’, maar deelt wel alvast dat hij ‘er ontzettend tegenop’ ziet.  

 

Ten Berge tekende een ijsbeer, met zijn eigen hoofdje in de opengesperde bek geklemd. Aan De Revisor, in ijsbeervermomming ontsnappend, schreef de dichter van toen 39 eronder. ‘O ja, natuurlijk, ik was heel erg met ijsberen bezig. Ik had net een jaar in Canada gezeten en was begonnen aan de verhalenbundel De beren van Churchill.’ 

 

 

Hilbert Kuik: ‘Misschien voelde ik toen ik deze tekening maakte al dat er een burn-out aankwam’

 

‘Doorbreken, ja, dat wilde ik wel, maar dat gebeurde maar niet.’ Het is een licht, haast cartoonesk zelfportret. Thomas Heerma van Voss ging bij Kuik op bezoek en sprak hem over zijn schrijverschap en het leven na de literatuur.

 

‘Er zaten niet veel gedachtes achter, maar ik tekende wel bijvoorbeeld een spinnenweb, om aan te geven dat die schrijver amper beweegt. De tekening gaat voor mij over vastzitten, niet verder komen. Als ik ernaar kijk, zie ik een buitenstaander – zo voelde ik me altijd.’

 

 

Jan Kuijper: ‘Die jongen daar was pas net begonnen en was een beetje over het paard getild’

 

Jan Kuijper weet nog goed hoe hij zichzelf tekende, met een ernstig gezicht, ferme snor en enorme bos krulhaar. ‘Ik heb er hooguit tien minuutjes aan besteed,’ vertelt de dichter aan Thomas Heerma van Voss. Hij bekijkt het portret inmiddels met ‘een zekere welwillendheid’.

 

‘Zat ik toen niet in de redactie van De Revisor? O nee, dat kwam later. De jaren lopen soms een beetje door elkaar. Ik weet wel nog goed dat ik die enorme namenlijst eigenlijk een rommeltje vond. Er zat weinig samenhang in de zelfportretten. Bijna iedereen had ja gezegd, maar wat waren de criteria verder? Zat er een poëtica achter?’ 

 

 

Anton Korteweg: ‘Ik ben me toch in de eerste plaats altijd als dichter blijven beschouwen’

 

‘De tijd gaat zo snel, dat zal jij ook merken over vijftig jaar. Er zijn nog heel veel dingen die ik wil doen. Het kost me best veel moeite om te schrijven, maar mijn nieuwe bundel moet en zal afkomen.’


Anton Korteweg, dichter en van 1979 tot 2009 directeur van het Literatuurmuseum, heeft talloze anekdotes paraat. Al pratende slaat hij graag zijpaden in; de afgelopen halve eeuw heeft hij met honderden schrijvers te maken gekregen. Maar pas wanneer het gesprek weer op het dichten komt, leeft hij echt op. ‘Het museum was belangrijk, maar ik maakte elk jaar tijd om te dichten.’

 

 

Jan Siebelink: ‘Met mijn boeken heb ik wel mensen bereikt en hopelijk ook getroost, maar toch, is dat genoeg?’

 

‘Het is niet eenvoudig om over zo’n nabije dood te schrijven: waar moet je beginnen, en hoe? Soms schrijf ik ineens een mooie zin en denk ik: ja, dit klopt. Zo keek mijn vrouw. Zo was ze eraan toe nadat ze het bericht ontving dat het helemaal mis zat. Zo lag ze erbij tijdens die laatste weken.’

 

Thomas Heerma van Voss sprak met Jan Siebelink over het begin van zijn literaire loopbaan, zijn grote succes met Knielen op een bed violen en over verder leven na het overlijden van zijn vrouw Gerda in 2024.

 

 

Judith Herzberg: ‘Ik vind het helemaal niet slecht. Dit nam ik gelukkig ook niet te serieus’

 

Judith Herzberg herinnert zich er niets meer van. Hè, een zelfportret? ‘Weet je het zeker?’ vraagt ze aan de telefoon. Ze klinkt verwonderd en opgetogen. ‘Wat interessant. Ja hoor, je kunt langskomen. Ik wil ook wel weten hoe ik mezelf een halve eeuw geleden zag. Kun je het zelfportret meenemen? Drink je koffie of thee?’ 

 

Thomas Heerma van Voss ging op bezoek bij Judith Herzberg, die hem ontving in haar pyjama en vertelde over het begin van haar dichterschap, opgespaarde boeken en ijsjes. En uiteindelijk ook over wat de aanleiding van het bezoek was: het zelfportret dat ze in 1977 maakte voor De Revisor.

 

 

Jan Donkers: ‘Ik kan je exact het moment beschrijven waarop ik begreep dat ik nooit een romanschrijver zou worden’

 

‘Ik wilde altijd journalist worden, geen literaire schrijver. Theo van Gogh heeft me ooit een hele dag voor AT5 gevolgd, ik had net een journalistiek werk over Amsterdam-Noord geschreven en hij bleef me maar doorzagen of ik niet eigenlijk meer romans wilde schrijven en zo, hij zei steeds: “Wat is er toch gebeurd met de schrijver Jan Donkers?” Nou, Theo, zei ik, ik ben al mijn hele leven journalist, ik doe juist precies wat ik wil.’ 


Thomas Heerma van Voss ging langs bij Jan Donkers. Die wilde best praten over zijn zelfportret en over die periode, al heeft hij zich in dat rijtje Revisor-namen altijd een buitenstaander gevoeld. 

 

 

Guus Luijters: ‘Schrijven heeft ervoor gezorgd dat ik mijn verblijf op aarde als geslaagd durf te beschouwen’

 

Om er maar meteen mee te beginnen: Guus Luijters heeft niet lang meer te leven. De 80-jarige schrijver is ongeneeslijk ziek, zo bracht hij afgelopen zomer zelf naar buiten. Maar voor het verzoek van Thomas Heerma van Voss om te praten over het zelfportret dat hij in 1977 tekende voor De Revisor, maakt hij tijd. En hij spreekt uitgebreid.


‘Ik kreeg nooit goede kritieken en vond ook niet veel lezers. Toch zijn uitgevers mijn werk altijd blijven publiceren, ik denk omdat ze mijn plezier zien. En de liefde die ik in mijn schrijven stop. Altijd weer.’

 

 

Mensje van Keulen: ‘Ik maakte er een sombere tekening van. Pas later dacht ik: o god, ik had er iets geestigs van moeten maken’

 

‘Voor De Revisor werd het allemaal heel realistisch. Pas later dacht ik: ‘O god, ik had er iets geestigs van moeten maken,’ vertelt Mensje van Keulen over haar zelfportret.


Het is waar. Wie de andere Revisor-zelfportretten bekijkt, moet inderdaad concluderen dat de tekening van Van Keulen opvallend serieus is. ‘Misschien omdat ik in die periode midden in een pokkehuwelijk zat, daar werd ik natuurlijk ook niet vrolijker van.’

 

Thomas Heerma van Voss ging bij de schrijver op de thee en sprak haar over die periode in haar loopbaan.

 

 

Ad Zuiderent: ‘Zo kijk ik nu naar het schrijven. Ik laat het gebeuren. Als er niks komt, is het ook prima’

 

Als actieve, jonge dichter maakte Ad Zuiderent van dichtbij mee dat De Revisor vanaf 1974 opkwam. Hij stond vaak in het blad, dat in die tijd 5.000 abonnees had. ‘Dat is nu ondenkbaar. Maar ja, bijna alles van toen is ondenkbaar nu.’ Thomas Heerma van Voss sprak met de dichter over wat er sinds 1977 is veranderd in zijn vak.

 

‘Wat ik misschien het meeste mis van vroeger, is dat een aantal dichters die ik waardeerde er gewoon niet meer zijn. En er zijn natuurlijk nieuwe stemmen, maar daar heb ik niet zoveel affiniteit of gedeelde jaren mee. Het is gewoon wat stiller geworden om me heen.’

 

 

Lidy van Marissing: ‘Bijna alles van toen, van mijn boeken en van de literaire wereld, is erg ver weg’

 

‘Ik herinner me dat naakte figuurtje nog wel, met tussen de benen dat wat mijn moeder altijd een krop sla noemde. Mensje van Keulen zei me toen: Van Marissing, je staat naakt in De Revisor, hahaha!’


Bijna niemand maakte zo’n karikaturale tekening van zichzelf als Lidy van Marissing deed. Thomas Heerma van Voss kreeg haar, na maanden proberen, eindelijk aan de telefoon. ‘Jij wilde me spreken over die tekening van een halve eeuw geleden. Goh, wat kan ik daar nou over vertellen? Wat wordt dat voor tekst die je wilt schrijven?’

 

 

Geen tekening maken, geen liedje zingen: Hans Vervoort wilde gewoonweg schrijven

 

Het is een opvallend zelfportret, al is het maar omdat het enkel uit getypte tekst bestaat. ‘Hartelijk dank voor de uitnodiging. Maar ik wil geen tekening voor u maken. Ik wil ook geen liedje voor u zingen. En als dit mij tekent dan mag u het best afdrukken in uw blad.’

 

‘Alsof De Revisor een schilder zou vragen om nu eens een verhaal te schrijven, zo voelde het,’ stelt Hans Vervoort desgevraagd. Hij wil niet telefoneren, maar wel per mail reageren. Thomas Heerma van Voss stuurt hem enkele vragen en krijgt opvallend snel gedetailleerde, soms zeer uitgebreide antwoorden retour. 

 

 

Ernstige oogopslag, brilletje, geen snedig bijschrift: het zelfportret van Rudolf Geel

 

Een stap terug in de tijd: dat De Revisor Rudolf Geel voor dat zelfportret vroeg, is allerminst wonderlijk. Medio jaren zeventig behoorde hij tot de binnenste kringen van de literaire goegemeente: zijn romans en verhalenbundels werden enthousiast onthaald en herdrukt; uitgeverij De Bezige Bij had groot vertrouwen in hem.

 

Maar sinds eind jaren negentig kwam er amper nog nieuw werk uit. ‘Eigenlijk hebben we het nu over de geschiedenis van mijn verdwijning,’ vertelt hij aan Thomas Heerma van Voss.